Και τα έθνη σκόνταψαν επάνω στα κατεστημένα τα οποία δημιούργησαν και που ήταν προϊόντα ανθρώπινης δράσης. Δεν επήλθε όμως ποτέ το τέλος του ανθρώπινου σχεδιασμού.

Οι πρώτες αναφορές για τη διάκριση μιας σφαίρας μεταξύ ιδιωτικής οικονομίας και κυβέρνησης γίνονται από πολύ παλιά, κάπως διαφοροποιημένα και αποστασιοποιημένα φυσικά από τις νεωτερικές αναφορές, στα κείμενα του Αριστοτέλη. Η σύγχρονη αναφορά όμως αυτής της ενδιάμεσης σφαίρας γίνεται αρχικά από τον A. De Tocqueville και τον E. Burke. Η πολιτική ουσία της διάκρισης αυτής, κατά τον τελευταίο, είναι η δικαιοσύνη. Επεκτείνοντάς την ιδέα αυτή λοιπόν ο Ferguson ουσιαστικά σκιαγραφεί τη σφαίρα αυτή, ονοματοθετώντας τη ως κοινωνία των πολιτών.

Άραγε η σύγχρονη έννοια της κοινωνίας των πολιτών ποια είναι; Είναι μια ενδιάμεση σφαίρα εξουσίας μεταξύ ιδιωτικής οικονομίας και κυβέρνησης; Είναι το άθροισμα ατόμων ή ομάδων στα πλαίσια μιας κοινωνίας που δεν συμμετέχουν σε κυβερνητικούς θεσμούς ή εκείνοι που δεν συμμετέχουν στην κυβέρνηση αφενός, αφετέρου όμως δεν δρουν ούτε για τα συμφέροντα εμπορικών εταιριών; Η κοινωνία των πολιτών δημιουργεί βία και πρέπει να ελέγχεται από το κράτος; Υπάρχουν όρια μεταξύ των δύο; Υπάρχει κακή κοινωνία των πολιτών;

Στη χώρα μας, η παραγωγή της πολιτικής στις περιόδους πολιτειακής ομαλότητας εξακολουθούσε και εξακολουθεί να γίνεται «από τα πάνω». Ακόμη και όταν οι αγώνες ετερόκλητων κοινωνικών ομάδων ή πολιτών συνέκλιναν στην εγκαθίδρυση φιλελεύθερης (όχι οικονομικά μιλώντας) Δημοκρατίας, στη συνέχεια συνέβαινε αυτό που ο Ferguson περιγράφει ως «σκόνταμμα στους θεσμούς που οι ίδιοι δημιούργησαν». Η κοινωνία των πολιτών βέβαια έχει ένα ευρύτατο περιεχόμενο ανάλογα με τις εποχές και τις προσεγγίσεις του καθένα. Διαφέρει ανάλογα με τις πολιτικές προκαταλήψεις κάθε κοινωνίας ενώ υπάρχουν πολέμιοι και υποστηρικτές της. Σε κάθε περίπτωση, στους σύγχρονους καιρούς που διανύουμε είναι μια πραγματικότητα. Το αν είναι όμως πολιτική αναγκαιότητα ή επινόηση της βιοπολιτικής, όπως περιγράφει ο M. Foucault, αυτό έχει να κάνει καθαρά με το στοιχείο της διάκρισης μεταξύ κερδοσκοπικών και μη τομέων δραστηριοποίησής της.

Για παράδειγμα σε τομείς που η δραστηριοποίηση της κοινωνίας των πολιτών χαρακτηρίζεται από «μη κυβερνητικότητα» αυτό δε σημαίνει αυτόματα και τη μη κερδοσκοπία. Το νόημα λοιπόν της κοινωνίας των πολιτών καθώς και των σχηματισμών που αυτές λαμβάνουν (σε επίπεδο οργάνωσης) εντοπίζεται κυρίως στη διαδικασία λήψης αποφάσεων για παραγωγή πολιτικής «από τα κάτω» και μάλιστα συγχρόνως με την συναίσθηση της εθελοντικής διάστασης και του ακτιβισμού. Θα τολμούσε κανείς να πει πως η κοινωνία των πολιτών θα μπορούσε να καλύψει την απόσταση μεταξύ της σύγχρονης αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας και της αμεσοδημοκρατίας της αρχαιότητας (παραβλέποντας πως η τελευταία ενείχε αποκλεισμούς- δούλους- και άρα ήταν όντως δημοκρατία;).

Σε κάθε περίπτωση η αντίληψης της κοινωνίας των πολιτών ως αστικής ή ιδιωτικής κοινωνίας τοποθετεί αυτή σε έλεγχο από την κρατική εξουσία για χάριν της βιοπολιτικής. Αυτό άλλωστε στη χώρα μας αλλά και σε άλλες δημοκρατίες φαίνεται από το θεσμικό πλαίσιο για την αναγνώρισή της (δείτε τις διαδικασίες σύστασης τέτοιων σχηματισμών κτλ.). Επίσης κοινωνία των πολιτών δεν είναι η οργάνωσή της με σκοπό την κατάληψη της εξουσίας. Ακόμη και δευτερογενώς αυτό να συμβεί τότε μιλάμε για μεταστοιχείωση της οργάνωσης και όχι για αυτοσκοπό. Τέλος δεν μπορούν να νοηθούν κοινωνίες των πολιτών συνδικαλιστικές οργανώσεις ή εργατικές, όσο και αν πρεσβεύουν πως εκφράζουν «δίκαια κοινωνικά αιτήματα». Όπως δεν είναι κοινωνία πολιτών η διαχείριση κοινοτικών πλαισίων στήριξης ή οργανώσεις ενδιάμεσων φορέων υποκατάστασης του κοινωνικού κράτος. Αυτά είναι μη κυβερνητικές οργανώσεις, τουλάχιστον κάτι άλλο από την ουσιαστική έννοια της κοινωνίας των πολιτών. Η σύγχρονη αντίληψη της κοινωνίας των πολιτών βρίσκεται στην ουσία του δημοσίου διαλόγου. Της δραστηριοποίησης ενάντια στην κατάπτωση του κοινωνικού ήθους και την εξασθένιση αξιών που συνέχουν την κοινωνία.

Ο μικρός βαθμός εμπιστοσύνης στους πολιτικούς θεσμούς και άλλους παράγοντες εξουσίας μερικές φορές εκλαμβάνεται ως ένδειξη γενικότερης κοινωνικής αδιαφορίας. Σίγουρα η ευθύνη για αυτή την απώλεια ανήκει στο πολιτικό σύστημα, αλλά... στις δημοκρατίες ποιος είναι εκείνος που το στηρίζει; Η ανάκτηση της εμπιστοσύνης αυτής που αποτελεί και την πανάκεια, όπως υποστηρίζουν κάποιοι, για την εξαφάνιση των άκρων από την κοινωνία ή το πολιτικό φάσμα γίνεται με τη δραστηριοποίηση των πολιτών για το σκοπό αυτό. Η δημοκρατία, όπως έλεγε ο Abbie Hoffman, από τους πιο σημαντικούς ακτιβιστές στις ΗΠΑ και ενεργό μέλος ομάδων της κοινωνίας των πολιτών, δεν είναι κάτι που πιστεύεις ή ένα μέρος να κρεμάσεις το καπέλο σου. Είναι κάτι που κάνεις. Κάτι στο οποίο συμμετέχεις. Και εάν σταματήσεις τότε η δημοκρατία καταρρέει.

Είναι όμως μόνο αυτό; Μόνο για την παραγωγή πολιτικής; Κινείται μόνο στον άξονα της πολιτικής (καλά, σίγουρα η τελευταία περιλαμβάνει ίσως τα πάντα..). Είναι και κάτι άλλο. Είναι αυτό που γράφει ο R. Wuthnow στη μελέτη του για την εξέλιξη των κινημάτων μικρών ομάδων στις ΗΠΑ, πως η κοινωνία των πολιτών είναι άνθρωποι με τις ίδιες ανησυχίες που συγκεντρώνονται για να κάνουν το «ταξίδι μέσα στη ζωή». Ακόμη και εν μέσω των πιο δυσοίωνων τάσεων της κοινωνίας μας, έχουμε την ικανότητα να αναπτύσσουμε δεσμούς αλληλοϋποστήριξης ενισχύοντας το αίσθημα αλληλεγγύης και συμβάλλοντας (όχι αναβιώνοντας) στη δημιουργία αισθημάτων κοινότητας. Του να ανήκεις κάπου... ίσως glocally.