Στη μνήμη ενός μαχητή της ιστορικής αλήθειας:

Σας ευχαριστώ για την ευγενική πρόσκληση.

Ο Σπύρος ήταν ένας σπουδαίος Έλληνας. Ένας σημαντικός δημόσιος διανοούμενος και αγαπητός ακαδημαϊκός δάσκαλος.

Είχε τη δύναμη της γνώμης, σθένος και παρρησία. Εντιμότητα και μαχητικότητα. Μεγάλο συγγραφικό έργο και σωρεία γνώσεων. Ένας σπουδαίος ιστορικός και βαλκανιολόγος.

Τον γνώρισα μαζί με άλλους σπουδαίους ιστορικούς. Κάναμε μια ωραία ομάδα. Συμφωνήσαμε όταν πήγαινα στα Σκόπια για τις διαπραγματεύσεις που κατέληξαν στη συμφωνία των Πρεσπών, να τους ενημερώνω για τα θέματα της διαπραγμάτευσης, να τους λέω την τακτική και την στρατηγική μου και εκείνοι να μου λένε τις σκέψεις τους, τις διαφωνίες και προτάσεις τους. Εγώ συμφώνησα να τους λέω τα πάντα και εκείνοι να μην δημοσιοποιούν τίποτα. Ετσι και έγινε. Διαμορφώθηκε μια σχέση βαθιάς εμπιστοσύνης μέσα στην διαφορετικότητά μας. Πλούτισα με τις σκέψεις, τις παρατηρήσεις, τις διαφωνίες τους.

Θυμάμαι στην πρώτη συνάντησή μας ο Σπύρος μου δώρισε, δεν μου χάρισε, όλα του τα βιβλία, άρθρα και άλλα κείμενα πάνω στην ιστορία των Βαλκανίων και ιδιαίτερα του Μακεδονικού. Ορισμένα τα γνώριζα ήδη, αλλά όλα τα ξαναμελέτησα, όπως και τα έργα που μου έδωσαν οι υπόλοιποι. Και γνωρίζουμε όλο ότι η γνώση, η περιέργεια για την γνώση, η σταθερή αναζήτησή της είναι μια από τις πιο γαλήνιες ευτυχίες για καθένα από εμάς που φλερτάρουμε μαζί της.

Ο Σπύρος στο έργο του, είχε συγκεντρώσει κάθε χρήσιμη γνώση για τους φοιτητές και τις φοιτήτριες του, για εμάς τους συναδέλφους του. Γνώση που την είχε συστηματικοποιήσει, διατάξει και αναδιατάξει, που την συνέθεσε και την ανασύνθεσε. Με τρόπο απλό και εύληπτο. Πουθενά στο έργο του δεν χάθηκε σε ακροβασίες. Η γνώση που μας έδινε ήταν χρήσιμη στη διπλωματία της χώρας, στις άμεσες μάχες της για τα δίκαια της πατρίδας μας, κάτι που δεν είναι σύνηθες.

Θεωρώ ότι στο δίτομο έργο του για την «Βαλκανική Ιστορία» (κύρια στον Β’ τόμο, 2011) ξεδιπλώνει όλο το ταλέντο του ως δάσκαλος και ερευνητής. Καταφέρνει και συνδυάζει το παγκόσμιο γίγνεσθαι με τις περιφερειακές εξελίξεις στην περιοχή της ΝΑ Ευρώπης. Αναλύει το ιστορικό κάθε κράτους της περιοχής και το διασυνδέει αφενός με το διεθνές γίγνεσθαι και την γεωπολιτική της περιοχής, αφετέρου, με τα διακρατικά προβλήματα που υπάρχουν σ’ αυτήν, δείχνοντας μέθοδο, αλλά και πολύπλευρη και πολυεπίπεδη γνώση.

Σκέφτομαι, ακόμα, το πιο πρόσφατο από τα βιβλία του, εκείνο για την κατοχή της Ανατολικής Μακεδονίας και της Θράκης από τον βουλγάρικο επεκτατισμό στον Α’ ΠΠ (Σφέτας 2020) και αργότερα τον βουλγάρικο φασισμό. Σε αυτή την μελέτη, δείχνει τη σχέση του βουλγαρικού αλυτρωτισμού με τα επεκτατικά του σχέδια σε βάρος της Ελλάδας (αναλυτικά στο Σφέτας 2009) και την πάντα παράξενη στήριξη που έλαβε αυτός από μεγάλες δυνάμεις, την Αγγλία/ Ηνωμένο Βασίλειο, την Ρωσία/Σοβιετική Ένωση, τις ΗΠΑ. Στην μελέτη καταγράφονται οι καταστροφές που προκάλεσε ο βουλγάρικος αλυτρωτισμός με την παρουσία του στην ελληνική Θράκη, τις χιλιάδες δολοφονίες και τα δεκάδες χιλιάδες θύματα, τις υλικές καταστροφές. Με ακρίβεια δούλεψε ο Σπύρος για άλλη μια φορά τα ιστορικά στοιχεία της θεματικής και τα μετάτρεψε σε όπλο αλήθειας, σε βιβλίο υπεράσπισης της πατρίδας. Θέλω να το υπογραμμίσω αυτό, διότι στην Ελλάδα μέσα από τα πάθη της αντιπαράθεσης γύρω από την Συμφωνία των Πρεσπών, πολλοί έγιναν υπερασπιστές του σημερινού βουλγαρικού εθνικισμού. Θεώρησαν ότι η χώρα πρέπει να παραδειγματιστεί από τις μεθοδεύσεις του.

Στο πόνημά του ο Σπύρος κάνει εξαιρετικές παρατηρήσεις, αλλά αποδεικνύει για άλλη μια φορά την εργατικότητά του. Στην έρευνα ήταν μυρμήγκι. Εψαχνε πάντα όλες τις πηγές και τις αξιοποιούσε με συνέπεια. Λίγοι έχουν εργαστεί ως προς το γίγνεσθαι στα Βαλκάνια τόσο μεθοδικά με τα αρχεία διαφορετικών κρατών και από διαφορετικές περιόδους, προκειμένου να τεκμηριώσει τις θέσεις και εκτιμήσεις του.

Σε πολλαπλά του κείμενα ο Σπύρος δείχνει ότι ο βουλγάρικος σωβινισμός πρόβαλλε διεκδικήσεις που είχαν ως αφετηρία τους την μη αναγνώριση των ιστορικών εξελίξεων, του γεγονότος της διαμόρφωσης και ανασυγκρότησης στην σημερινή Βόρεια Μακεδονία, μιας εθνικής οντότητας σλάβων, διαφορετικής από εκείνης των Βουλγάρων. Ότι αυτοί οι κύκλοι δεν αντιλήφθηκαν ότι μέσα από τις ιστορικές αντιπαραθέσεις του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ου αιώνα οι σλαβομακεδόνες διαχωρίστηκαν και άλλο από τους Βούλγαρους με τρόπο θεμελιακό που αποκρυσταλλώθηκε με την βάρβαρη κατοχή της περιοχής της σημερινής Βόρειας Μακεδονίας από τον βουλγάρικο φασισμό.

Πρόκειται για το ίδιο λάθος που έκανε η σημερινή ηγεσία της Ρωσίας, που δεν κατανοεί την εθνογένεση στην Ουκρανία που έγινε σε μεγάλο βαθμό εδώ και πολύ καιρό και αναζωογονήθηκε με τον πόλεμο του 2014. Η έλλειψη αυτής της κατανόησης γέννησε την απορία για την ικανότητα και αποφασιστικότητα αντίστασης των ουκρανών απέναντι στην Μόσχα. Όπως είχε γράψει ο Μαρξ, η Ρωσία κάθε φορά στην ιστορία της όταν δεν κατάφερνε να υλοποιήσει ένα ουσιαστικό θεσμικό και παραγωγικό εκσυγχρονισμό, επέλεγε να ακολουθήσει μια επεκτατική πολιτική.

Ο Σπύρος πάλευε για την γνώμη που είχε διαμορφώσει μέσα από την μελέτη και τον αναστοχασμό του. Άκουγε, όμως, δεν είχε κανένα πρόβλημα να εμπλουτίσει τις προσεγγίσεις του, να τις τροποποιήσει, αρκεί και ο συνομιλητής του να είχε την ίδια διάθεση, αλλά και ικανότητα.

Οι αναλύσεις και οι επισημάνσεις του Σπύρου σε δύο βιβλία του (2001,2018) και δεκάδες άρθρα για το «Μακεδονικό-Ονοματολογικό» υπήρξαν ως σύνολο η καλύτερη ιστορική ανάλυση, από εκείνες που γνωρίζω ως μη ιστορικός, για την μετατροπή του «Μακεδονικού» από ένα πρόβλημα ανάμεσα σε σλαβικούς λαούς, κύρια Σλαβομακεδόνες και Βούλγαρους, σε ένα πρόβλημα ανάμεσα στους πρώτους και την Ελλάδα. Μια ανόητη μετατροπή που «παγίδευσε» την εξωτερική πολιτική της Ελλάδας αρχικά μετά τον εμφύλιο και ακόμα πιο έντονα από τότε που δημιουργήθηκε η ΠΓΔΜ ως ανεξάρτητο κράτος.

Ο Σπύρος, μου έκανε την τιμή να προλογίσω το βιβλίο του για το ονοματολογικό-μακεδονικό. Σε αυτό, όπως και σε προηγούμενα κείμενά του, είχε αντιληφθεί και αναδείξει τις ιστορικές μεταμορφώσεις του ονοματολογικού. Από ένα πρόβλημα πολιτικό-γεωγραφικό σε ένα θέμα ιστορικής-πολιτισμικής ταυτότητας. Η αλλαγή αυτή συνδυαζόταν με την καταγραφή του μετασχηματισμού του σλαβομακεδονικού αλυτρωτισμού. Από την διεκδίκηση χώρου και πληθυσμού στην διεκδίκηση της ιστορίας και των πολιτιστικών στοιχείων που την συνοδεύουν. Για αυτό και το άρθρο 7 της Συμφωνίας των Πρεσπών ήταν καθοριστικό. Με αυτό, επιβεβαιώθηκε, και αποδέχτηκε η βορειμακεδονική πλευρά ότι η δική της ιστορία δεν έχει καμιά σχέση με τον Μεγάλο Αλέξανδρο και το Βασίλειο των Μακεδόνων, ότι η δική τους ιστορία, ως σλαβικό έθνος ξεκινά μόλις μετά τον 7ο αιώνα και η γλώσσα τους που είχε γίνει αποδεκτή το 1977 στον ΟΗΕ και από ελληνικής πλευράς ως «Μακεδονική», δεν έχει καμιά σχέση με το βασίλειο των Μακεδόνων, ότι πρόκειται για μια σλαβική, ορθότερη όπως καταγράφεται στην ίδια τη συμφωνία για μια «νοτιοσλαβική γλώσσα».

Ένα από τα πιο επίμαχα θέματα στις γεμάτο περιπέτειες ιστορίες γειτονικών λαών, ιδιαίτερα στην ΝΑ Ευρώπη, είναι τα σχολικά εγχειρίδια. Ιδιαίτερα τα βιβλία γεωγραφίας και ιστορίας της Βόρειας Μακεδονίας βρίθουν από διατυπώσεις και κατασκευές με στοιχεία αλυτρωτισμού. Θεωρώ ότι ήταν πολύ σημαντική η πρόβλεψη της Συμφωνίας των Πρεσπών να δημιουργηθούν δύο ομάδες που θα προετοιμάζαν τις αλλαγές σε αυτά. Η ομάδα που δημιουργήθηκε από ελληνικής πλευράς είχε επικεφαλής των Σπύρο τον Σφέτα. Ήταν μια πράξη απόλυτα αξιοκρατική. Ο ίδιος είχε δουλέψει επί έτη και δημοσιεύσει πάνω στο θέμα και σε συνεργασία με την Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών. Γνώριζε καλά την γλώσσα των Σλαβομακεδόνων, εξάλλου γνώριζε τις περισσότερες γλώσσες της περιοχής, ήταν μια σπάνια περίπτωση.

Ο Σπύρος είχε μελετήσει όλα τα σχολικά εγχειρίδια της Βόρειας Μακεδονίας γνωρίζοντας την «επώδυνη διαδικασία» της διαμόρφωσης της σλαβομακεδονικής ταυτότητας όπως είναι ο τίτλος του ειδικού επί του θέματος βιβλίου του (βλ. για τα σχολικά βιβλία την ειδική έκδοση της ΕΜΣ υπό την διεύθυνσή του, αλλά και τα βιβλία του Σφέτας 2003, 2008).

Μελετώντας ο Σφήκας την πορεία διαμόρφωσης της σλαβομακεδονικής ταυτότητας. Το πώς (2003) η ονομασία «Μακεδονία» ξεκίνησε ως γεωγραφικός όρος και στην πορεία απέκτησε ταυτολογικό χαρακτήρα και ο Γκρουέφσκι απαίτησε να αναγνωριστεί ως ιστορικό-εθνοτικό στοιχείο του λαού του, κάτι που το υπερέβη η Συμφωνία των Πρεσπών.

Η εργασία της ομάδας έφτασε στο τέλος της ήδη τον Μάρτιο του 2019. Ο Σπύρος ήταν περήφανος για την δουλειά που έκανε η ομάδα. Επιστρατεύοντας τον πλούτο τον γνώσεων του ίδιου και των συναδέλφων του στην ομάδα. Έφτασε σε μια καταπληκτική συμφωνία που θα απάλλασσε τις διακρατικές μας σχέσεις με την Βόρεια Μακεδονία από ένα μεγάλο βάρος. Στη συμφωνία, που ήταν έτοιμη προς υπογραφή τον Μάιο του 2019 οι αλλαγές που προτείνονταν, αφορούσαν τα βιβλία της γείτονας και μόνο. Τόσο αυτά των Σλαβομακεδόνων, όσο και των Αλβανών της Βόρειας Μακεδονίας (για την θέση τους βλ. Σφέτας με Κεντρωτή 1995). Αυτό κατέστη απαραίτητο, διότι επί Γκρουέφσκι είχαν ενσωματωθεί στα αλβανόφωνα βιβλία το σύνολο σχεδόν των αλυτρωτισμών και προκαταλήψεων που προώθησε ο Ράμα σε βάρος του ελληνισμού στην Αλβανία. Με την συμφωνία που ετοίμασε ο Σπύρος Σφέτας θα τελειώναμε με αυτή την πληγή. Θα γλιτώναμε από το να εκπαιδεύονται οι επόμενες γενιές μαθητών στην Βόρεια Μακεδονία με ανθελληνικά στερεότυπα. Δυστυχώς οι εκλογές του 2019 δεν επέτρεψαν την υπογραφή της Συμφωνίας. Και ακόμα πιο δυστυχώς η νέα κυβέρνηση δεν είχε μεγάλο ενδιαφέρον στην υλοποίηση ενός τέτοιου στόχου.

Όπως συχνά λέγαμε με τον Σπύρο, δεν υπήρξαν εστίες ιστορικής έντασης σε όλη την Ευρώπη που να μην αναθεωρήθηκαν οι αντίστοιχες αναφορές στα σχολικά βιβλία των ενδιαφερόμενων κρατών. Και μιλάγαμε για εστίες με σκληρές πολεμικές-κατοχικές πράξεις. Κατάφεραν τελικά να λύσουν τα ανάλογα και αντίστοιχα ζητήματα, όπως αυτά ανάμεσα στην Πολωνία και στην Ρωσία, ανάμεσα στην Πολωνία και την Γερμανία, ανάμεσα δηλαδή σε μια χώρα που γνώρισε τον διαμελισμό από αυτές τις δύο δυνάμεις (Ρωσία/Σοβιετική Ενωση και Πρωσία/Ρωσία), δηλαδή τους κατακτητές της. Και αναρωτιόμασταν, πώς είναι δυνατό λαοί και κράτη με τόσο βαρύ παρελθόν να μπορούν να συζητούν και να συμφωνούν να αλλάξουν τα επίμαχα ζητήματα στα σχολικά εγχειρίδιά τους και να μην μπορούν να το κάνουν οι Έλληνες με τους βορειομακεδόνες, όταν, μάλιστα, οι αλλαγές αφορούσαν ουσιαστικά μόνο την μία πλευρά.

Και δεν χρειάζεται να υπενθυμίσω σε εσάς, ότι οι βορειομακεδόνες είναι ο μόνος λαός με κρατική υπόσταση από τους σημερινούς μας γείτονες, βόρεια, ανατολικά και δυτικά με τους οποίους ποτέ δεν πολεμήσαμε μεταξύ μας.

Η νέα κυβέρνηση έφτιαξε καινούργια επιτροπή. Τα περισσότερα μέλη της πρόκειται για σημαντικές προσωπικότητες ως προς τις βαλκανικές σπουδές, αλλά κανένα μέλος της δεν μιλά –όσο γνωρίζω- σλαβομακεδονικά. Και όπως έχουμε γράψει και ο Σπύρος και εγώ, μια τέτοια δουλειά απαιτεί την ικανότητα μελέτης αυτούσια των σχολικών εγχειριδίων και όχι δια τρίτων. Βασικά εκείνον που απομάκρυνε η νέα κυβέρνηση από την επιτροπή ήταν ο Σφέτας. Πράξη που ο μεγαλόψυχος, γεμάτος συναισθηματισμούς και ενσυναίσθηση Σπύρος δεν μπόρεσε να κατανοήσει. Την αντίκρησε μόνο ως μια πράξη εκδίκησης για τη συνεργασία του με μια πολιτική που δεν προερχόταν από χώρο που να άνηκε ο ίδιος. Όπως συχνά μου έλεγε, αυτή η απομάκρυνση δεν αντεχόταν, ήταν άδικη. Και, σκεφτόμουν, ενάντια στα συμφέροντα της χώρας που το έχει κακή συνήθεια να καταπίνει τα πιο άξια από τα τέκνα της.

Χωρίς καμία εξήγηση απομακρύνθηκε ο καλύτερος γνώστης του επίμαχου αντικειμένου, με κριτήρια που δεν είχαν σχέση με το ίδιο το αντικείμενο. Αυτή η απομάκρυνση του κόστισε πολύ. Ψυχικά και σωματικά.

Ο Σπύρος ήταν ένας άνθρωπος έξω καρδιά. Ανοικτός να μιλήσει για κάθε θέμα και άποψη. Μια αγκαλιά σε κάθε πράξη που στήριζε την πατρίδα, την ορθότητα στην ιστορία και το δίκαιο. Υπήρξε ένας άνθρωπος που τον εκτιμούσα και τον σεβόμουν απόλυτα, γεμάτος ενέργεια, ακούραστος και φιλικός.

Εμένα ως άνθρωπο της δημόσιας ζωής, ως ακαδημαϊκό και ως πρόσωπο μου λείπει η λαμπρή σκέψη του, το φωτισμένο χαμόγελο, η όμορφη μαχητικότητά του.

Ευχαριστώ

Βιβλιογραφία

Σφέτας, Σπυρίδων (2001) Όψεις του Μακεδονικού Ζητήματος, Θεσσαλονίκη: Βάνιας.

Σφέτας, Σπυρίδων (2003) Η διαμόρφωση της σλαβομακεδονικής ταυτότητας. Μια επώδυνη διαδικασία, Θεσσαλονίκη: Βάνιας

Σφέτας, Σπυρίδων (2008) Κατευθύνσεις της σύγχρονης σλαβομακεδονικής ιστοριογραφίας, στο Ι.Στεφανίδης – Βλ.Ευ. Κωφός (επιμ.) Μακεδονικές ταυτότητες στον χρόνο. Διεπιστημονικές προσεγγίσεις, Αθήνα: Πατάκη.

Σφέτας, Σπυρίδων (2009) Το Μακεδονικό και η Βουλγαρία. Πλήρη τα απόρρητα βουλγαρικά έγγραφα 1950-67, Θεσσαλονίκη: Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών- Βουλγαρικά Κρατικά Αρχεία.

Σφέτας, Σπυρίδων (2011) Εισαγωγή στην Βαλκανική Ιστορία. Τόμος Β’: Από τον Μεσοπόλεμο στη λήξη του ψυχρού πολέμου (1919-1980), Θεσσαλονίκη: Βάνιας.

Σφέτας, Σπυρίδων (2018) Οι μεταλλάξεις του Μακεδονικού. Ο μακρύς δρόμος προς τις Πρέσπες. Πρόλογος: Νίκος Κοτζιάς, Αθήνα: Ι.Σιδέρης.

Σφέτας, Σπυρίδων (2020) Όψεις της Βουλγαρικής Κατοχής στην Ανατολική Μακεδονία 1916-8, Θεσσαλονίκη: επίκεντρο.

Σφέτας, Σπυρίδων με Κυριάκο Κεντρωτή (1995) Οι Αλβανοί των Σκοπίων. Θέματα εθνοτικής συνύπαρξης, Θεσσαλονίκη: εκδόσεις ΙΧΜΑ.