εξελίξεις και έπαψε να τις κατανοεί. Μοιάζει σαν να παίζει με τα κουβαδάκια της στην άμμο, ενώ μπροστά της περνάνε υπερωκεάνεια και αεροπλανοφόρα. Ωστόσο η παγκοσμιοποίηση έφερε τις μεγαλύτερες αλλαγές, με όχημα την κουλτούρα και τον πολιτισμό. Η αναδιοργάνωση του παγκόσμιου καπιταλισμού συνέβη στο πεδίο της πολιτισμικής οικονομίας.
Οι μεγάλες παγκοσμιοποιημένες πλατφόρμες που έγιναν το όχημα της ψηφιοποίησης ανήκουν στην πολιτισμική βιομηχανία: Alphabet (Google), YouTube, Amazon, Meta (Facebook), και Microsoft είναι οι BigFive, στις οποίες μπορούν να συμπεριληφθούν δεκάδες μικρότερες αλλά του μεγέθους της Apple,του Netflix, της Academia κ.α.
Αν στη δεκαετία του 90 η πολιτισμική παραγωγή θεωρήθηκε ότι ανήκει στην νέα οικονομία των υπηρεσιών, σήμερα μιλάμε για «platformizationofculturalproduction» και αυτό σημαίνει όχι μόνο ψηφιοποίηση των καλλιτεχνικών έργων ή των παραστάσεων τέχνης, όχι μόνο ότι άλλαξε η πολιτισμική παραγωγή και κατανάλωση, ότι άλλαξε η δομή της αγοράς και οι σχέσεις εργασίας, αλλά για κάτι πολύ ευρύτερο: Μιλάμε για παραγωγή πολιτισμικού κεφαλαίου, κοινωνικού κύρους, γούστου, προτιμήσεων, αισθητικών αξιών, ταυτοτήτων, προτύπων συμπεριφορών. Αυτά συμβαίνουν σε παγκόσμια κλίμακα και συνδυάζουν την παγκοσμιότητα με την διαφορετικότητα. Η πρώτη προμηθεύει τη γραμματική, η δεύτερη το λεξιλόγιο. Για το λόγο αυτό και οι τεράστιες επενδύσεις στον πολιτισμό, επενδύσεις χωρίς δημόσια ορατότητα, επενδύσεις που αναβαθμίζουν χώρες, που διαπλέκονται με realestate, διαχείριση τουριστικών ροών, κλπ. Η πολιτισμική παραγωγή βρίσκεται στην καρδιά της οικονομίας.
Από τη διαδικασία αυτή δεν ξεφεύγει η πολιτισμική κληρονομιά, τα μνημεία και τα μουσεία. Στο πλαίσιο αυτό δηλαδή, τα μνημεία -και αυτό ενδιαφέρει την Ελλάδα ιδιαίτερα, λόγω της έκτασης και της σημασίας της πολιτισμικής της κληρονομιάς, από σημεία ιστορίας και ταυτότητας μετατρέπονται σε κόμβους και εντάσσονται σε μια παγκοσμιοποιημένη αλυσίδα που περιλαμβάνει τόπους αναψυχής, αεροδρόμια και ακριβά residents, μνημεία πάσης φύσεως. Τα μνημεία απαλλοτριώνονται από το χώρο, τις πόλεις που ανήκουν, και ιδιοποιούνται από ένα υπερεθνικό δίκτυο -γίνονται κόμβοι ενός δικτύου ετεροτοπιών που κατασκευάζει ο καπιταλισμός της ψηφιακής κουλτούρας. Π.χ., η μετατροπή του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου είναι ένα καλό παράδειγμα που εικονογραφεί αυτή την τάση. Η πολιτική του ΥΠΠΟ, ασκείται μεθοδικά και με στοχοπροσήλωση σε αντίστοιχης εμβέλειας σχέδια, τα οποία στόχο έχουν να ενσωματώσουν τα ελληνική πολιτισμική κληρονομιά (heritage) στις παγκόσμιες πολιτισμικές πλατφόρμες.
Οι διαδικασίες αυτές έχουν διπλό χαρακτήρα. Αφενός κάνουν πιο προσιτά τα πολιτισμικά προϊόντα, αφετέρου όμως σημαίνει εκχώρηση του πολιτισμού στις οικονομικές παγκοσμιοποιημένες ελίτ, με τη μορφή μεγάλων πολιτισμικών ιδρυμάτων, με τη μορφή μαικηνισμού και venturephilanthropy, και την προσαρμογή των δημόσιων πολιτισμικών πολιτικών στα πρότυπα και τις επιδιώξεις αυτές. [Εθνική Βιβλιοθήκη] Το σχέδιο αυτό δεν εκτελείται ερασιτεχνικά. Μεγάλοι οργανισμοί και διεθνείς υπηρεσίες έχουν επεξεργαστεί τρόπους, μεθοδολογίες, αξίες, εργαλεία, ορολογία και έχουν δημιουργήσει ένα διεθνές στελεχικό δυναμικό για την άσκηση ενός διεθνούς culturalmanagement.
Ποια στάση, ποια πολιτική πρέπει να επεξεργαστούμε απέναντι σε αυτό το κύμα τεκτονικών μετασχημαστισμών; Ποια θα πρέπει να είναι η στρατηγική μιας προοδευτικής ατζέντας;
Τα Υπουργεία Πολιτισμού (και το κυβερνητικό ενδιαφέρον για την κουλτούρα), ιδρύθηκαν στην εποχή της κορύφωσης του κρατισμού. Του κρατισμού είτε με την ολοκληρωτική μορφή του, είτε και ως στοιχείο του κράτος πρόνοιας (Στη Γαλλία Μαλρώ επι Ντεγκόλ, σε μας επί δικτατορίας). Επομένως μπορούν να συσχετιστούν με όσα συμβαίνουν σήμερα; Μπορούν να έχουν και την ελάχιστη επιρροή στις πολιτικές πολιτισμού όπως διαμορφώνονται από τις παγκόσμιες πλατφόρμες; Μήπως πρόκειται για μια παρωχημένη διαδικασία; Την πολιτισμική πολιτική την ασκούν τα ιδρύματα, την ασκούν οι πλατφόρμες, την ασκούν τα ΜΜΕ. Τί άλλο θα μπορούσε να κάνει ένα ΥΠΠΟ πέραν από το να διευκολύνει αυτή τη διαδικασία; (αυτό άλλωστε κάνει). Ας αφήσουμε το ερώτημα εκκρεμές προς το παρόν, για να πιάσουμε ένα άλλο νήμα.
Οι ιστορικές, κοινωνιολογικές και πολιτισμικές σπουδές μας λένε ότι η κουλτούρα και ο πολιτισμός είναι πρακτικές δημιουργίας νοημάτων στην καθημερινή ζωή. Η κουλτούρα δηλαδή συνδέεται με αξίες και νοήματα τα οποία προκύπτουν σε στις κοινωνικές και πολιτισμικές ομάδες που απαρτίζουν μια κοινωνία στη βάση των ιστορικών συνθηκών και σχέσεων. Πολιτισμός δεν είναι μόνο οι τέχνες, και η υψηλή κουλτούρα. Πολιτισμός είναι τρόπος ζωής που διαχέεται στην κοινωνία. Και, δυστυχώς, αυτό που βλέπουμε τα τελευταία χρόνια στην Ελλάδα είναι ότι σε απόσταση αναπνοής από τα περίλαμπρα πολιτισμικά κέντρα συμβαίνουν φαινόμενα τύπου Κολωνού, εκπόρνευσης φτωχών ανηλίκων, bulling και βία στα σχολεία. Η άνοδος του φασισμού (Χρυσή Αυγή στις λαϊκές συνοικίες) και του ρατσισμού αφορούν τις αξίες και τα πρότυπα που διαχέονται και επικρατούν στην καθημερινή κουλτούρα, και είναι κυρίως πολιτισμικά φαινόμενα.
Δεν είναι τυχαίο ότι το συνεχές διευρυνόμενο χάσμα των κοινωνικών ανισοτήτων έχει προτεραιότητα στις διεθνείς προοδευτικές πολιτικές και στους διεθνείς οργανισμούς. Είναι ψηλά στην ατζέντα γιατί οι κοινωνικές ανισότητες δρουν σε όλα τα πεδία. Στην κλιματική αλλαγή, στις μετακινήσεις και τις μεταναστεύσεις, στην υγεία και βεβαίως στην εκπαίδευση και τον πολιτισμό. Και εκείνο που θέλω να τονίσω είναι ότι οι πολιτισμικές ανισότητες διευρύνουν και παγιώνουν τις κοινωνικές ανισότητες. Δημιουργούν μια διώροφη κοινωνία.
Όπως το μοντέλο μιας κοινωνίας προσανατολισμένης στις εξαγωγές συνδυάζεται με χαμηλούς μισθούς και αθέσμιτη εργασία, κατ’ αναλογίαν και ως συνέχεια μια πολιτισμική πολιτική προσανατολισμένη στην εξαγωγή πολιτισμού, που αντιμετωπίζει δηλ. το πολιτισμικό προϊόν ως εξαγώγιμη υπηρεσία (όπως συμβαίνει τώρα), συνοδεύεται από πλήρη αδιαφορία για την καλλιέργεια του πολιτισμού στην κοινωνική ενδοχώρα (κατάργηση καλλιτεχνικής εκπαίδευσης, υποβάθμιση των art-workers). Τα φαινόμενα εγκατάλειψης της κοινωνίας και κυρίως των φτωχότερων τάξεων της κοινωνίας και των μεταναστευτικών ομάδων είναι έκδηλα. Επομένως χρειάζεται ένα γιγαντιαίο πρόγραμμα μεταφοράς πολιτισμικών πόρων στην κοινωνία, διακτινισμένο σε όλη την Ελλάδα. Πολιτισμός δεν είναι το δίκτυο των παγκοσμιοποιημένων μουσείων και αρχαιολογικών τόπων. Πρέπει να έχουμε μια συνεκτική πολιτική για αυτά, συντονισμένες δράσεις, αλλά η πολιτική πολιτισμού πρέπει να αφορά τον ζωντανό πολιτισμό της κοινωνίας.
Επομένως, η επιστροφή του πολιτισμού στην κοινωνία θα πρέπει να είναι ο κύριος στόχος και το βασικό σύνθημα μιας προοδευτικής πολιτικής. Η υποστήριξη του πολιτισμού πρέπει να επιστρέψει κατά προτεραιότητα στο δημόσιο χώρο, και να τεθεί ως προτεραιότητα η πολιτισμική ενδυνάμωση της κοινωνίας συνολικά. Το πρόγραμμα αυτό πρέπει να διατυπωθεί κατ’ αναλογία, και σε στενή σχέση με το οικονομικό πρόγραμμα μιας προοδευτικής πολιτικής που δεν θυσιάζει την κοινωνία στο εξαγωγικό πλεονέκτημα αλλά είναι προσανατολισμένη στην αναβάθμιση της εσωτερικής παραγωγής, στην μείωση των ανισοτήτων, στην αναβάθμιση της ποιότητας της ζωής για το σύνολο του πληθυσμού και στην προσαρμογή στην πρόληψη και αντιμετώπιση της περιβαλλοντικής κρίσης.
Όλα αυτά χρειάζονται όχι μεγάλα και άνευ νοήματος συνθήματα του τύπου «Πολιτισμός ή βαρβαρότητα» που δείχνουν πόσο μακριά βρισκόμαστε από μια σύγχρονη προβληματική του πολιτισμού, αλλά ένα συγκεκριμένο ρεαλιστικό σχέδιο, αρθρωμένο, με στρατηγική και στόχους.
(Ο Αντώνης Λιάκος είναι ιστορικός και συγγραφέας- Το κείμενο αποτελεί εισήγηση στο συνέδριο του ΕΝΑ, Συνέδριο ΕΝΑ | Για μια Προοδευτική Ατζέντα της Επόμενης Δεκαετίας: Στόχοι – Προτεραιότητες – Πολιτικές 27/3/23)