ανεξάρτητου συνταγματικού δικαστηρίου έναντι της εκτελεστικής εξουσίας. Οι μεταρρυθμίσεις περιέχουν τόσο ιδεολογικό πρόσημο, καθώς τα θρησκευτικά και εθνικιστικά κόμματα στον συνασπισμό του Νετανιάχου βλέπουν το δικαστήριο σαν προπύργιο της φιλελεύθερης και κοσμικής ελίτ του κράτους Ισραήλ, όσο και προσωπική ιδιοτέλεια, καθώς ο ίδιος ο Νετανιάχου ελέγχεται δικαστικά για μεγάλες υποθέσεις διαφθοράς.
Την ώρα που γράφονται αυτές οι γραμμές, ο Νετανιάχου φαίνεται να κάνει πίσω στις μεταρρυθμίσεις του. Όποια και αν είναι η εξέλιξη των πραγμάτων όμως, βλέπουμε να παίζεται στο Ισραήλ ένα σενάριο ανάλογο με αυτό άλλων χωρών όπου, σύμφωνα με το κατεστημένο αφήγημα, συγκρούεται η «φιλελεύθερη δημοκρατία» με τον «ακροδεξιό λαϊκισμό». Προσπάθειες ποδηγέτησης της δικαστικής εξουσίας είχαμε άλλωστε και σε άλλες χώρες με εθνικιστικές κυβερνήσεις όπως η Πολωνία και η Ουγγαρία. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι διαδηλωτές στο Ισραήλ παρελαύνουν με πλακάτ που δείχνουν τον Νετανιάχου παρέα με τα δυο άλλα φαντάσματα του «εθνολαϊκισμού», τον Τραμπ και τον Πούτιν.
Πέρα από τον λαό στους δρόμους, στις μεταρρυθμίσεις Νετανιάχου αντιτίθεται και το σύνολο των ελίτ του Ισραήλ, από τα μεγαλύτερα συνδικάτα και τα πανεπιστήμια (που κήρυξαν απεργία) ώς την πανίσχυρη γραφειοκρατία της χώρας, καθώς είδαμε μέχρι και παραιτήσεις του υπουργού άμυνας και διπλωματών. Έντονη υποστήριξη στους διαδηλωτές δείχνει και ο δυναμικός τομέας τεχνολογίας του Ισραήλ, η «Σίλικον Βάλεϋ» της χώρας, παρότι η ανάπτυξή της οφείλει πολλά στην οικονομική πολιτική του Νετανιάχου τις προηγούμενες δεκαετίες.
Οι ιδιαιτερότητες του Ισραήλ όμως δείχνουν και άλλα πράγματα που η φιλελεύθερη ρητορεία περί «δημοκρατίας» και «εξισορρόπησης των εξουσιών» μάλλον αποκρύπτει. Το Ισραήλ είναι μια συναρπαστική χώρα που έχει αλλάξει δραματικά τα τελευταία χρόνια. Η πόλωση στην ισραηλινή κοινωνία δεν μπορεί να κατανοηθεί εκτός του πλαισίου αυτών των αλλαγών. Και η Ευρώπη και η Ελλάδα πρέπει να αντλήσουν μαθήματα από την περίπτωση του Ισραήλ.
Το πρώτο μάθημα που δίνει το Ισραήλ αφορά τον διχασμό που επιφέρει σε μια κοινωνία η απότομη δημογραφική μεταβολή ως αποτέλεσμα της ανεξέλεγκτης μετανάστευσης. Για μια χώρα που θεωρεί καθήκον της να είναι το καταφύγιο όλων των Εβραίων του κόσμου, μετά το πέρας του Ψυχρού Πολέμου η μετανάστευση αυξήθηκε δραματικά από χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης κυρίως, αλλά και την Αμερική, την Ασία και την Αφρική. Αν και Εβραίοι, αυτοί οι νέοι μετανάστες διέφεραν δραματικά σε αξίες και μορφωτικό επίπεδο από τις προηγούμενες γενιές που εδραίωσαν το Ισραήλ μεταπολεμικά και προέρχονταν από την Ευρώπη.
Οι φιλελεύθεροι και προοδευτικοί Ισραηλινοί δεν θα το παραδεχτούν εύκολα, ξέρουν πολύ καλά όμως ότι η δεξιά στροφή της ισραηλινής κοινωνίας τα τελευταία 30 χρόνια οφείλεται ξεκάθαρα σε αυτήν την απότομη δημογραφική μεταβολή. Η εισροή υπερσυντηρητικών ορθόδοξων Εβραίων από την μια, και κοσμικών μεν αλλά σκληρά εθνικιστών και κατά βάση φτωχών Εβραίων από την άλλη, άλλαξε δραματικά τις πολιτικές ισορροπίες. Από εκεί που το Ισραήλ μέχρι την δεκαετία του ’70 ήταν μια από τις αριστερότερες κοινωνίες του ανεπτυγμένου κόσμου, με ένα πανίσχυρο εργατικό κίνημα, σήμερα η δεξιά κυριαρχεί εκλογικά και η οικονομία έχει μεταμορφωθεί σε ένα ιδιότυπο μείγμα νεοφιλελευθερισμού και πελατειακού κρατισμού που ευνοεί τους υπερορθοδόξους και τους εθνικιστές, ιδιαίτερα μέσω των προγραμμάτων εποικισμού. Ίσως η μεγαλύτερη πηγή αγανάκτησης για τους φιλελεύθερους, κοσμικούς και ευρωπαϊκής καταγωγής Ισραηλινούς είναι ότι αυτοί υπηρετούν στον στρατό κανονικά, ενώ οι ορθόδοξοι Εβραίοι εξαιρούνται, παρ’ όλο που ο στρατός κυρίως αυτούς προστατεύει.
Οι αναλογίες με την Ευρώπη είναι προφανείς. Η περίπτωση του Ισραήλ αποτελεί ξεκάθαρη προειδοποίηση για το πώς μπορεί να ανατραπεί βίαια η πολιτική και κοινωνική συνοχή μιας χώρας από την απότομη δημογραφική μεταβολή. Και αν αυτό ισχύει στο Ισραήλ, όπου αν μη τι άλλο όλοι οι μετανάστες έχουν το ίδιο πολιτιστικό υπόβαθρο, καταλαβαίνουμε πόσο περισσότερο μπορεί να ισχύει εκεί όπου αυτό το υπόβαθρο λείπει.
Η εκλογική συμμαχία του Νετανιάχου τα τελευταία χρόνια θυμίζει σε πολλά τον δεξιό λαϊκισμό άλλων δυτικών χωρών. Από μια άλλη σκοπιά όμως, η κυριαρχία του Νετανιάχου και η πολιτική διαμάχη στο Ισραήλ συνολικά θυμίζει και την ευρωπαϊκή πολιτική όπως την φαντάστηκε στην Υποταγή ο Μισέλ Ουελλμπέκ, όπου μια συντηρητική-θρησκευτική συμμαχία με κορμό τους μουσουλμάνους μετανάστες ψηφοφόρους εκλέγει τον πρόεδρο της Γαλλίας. Πέραν των άλλων, η πόλωση στο Ισραήλ αποτελεί και μια προειδοποίηση σε όσους στην Ευρώπη εύκολα επιζητούν ψήφο για όλους τους μετανάστες, ακόμα και τους πιο πρόσφατους, προτού αυτοί προσαρμοστούν στον πολιτισμό και τους κανόνες των χωρών όπου βρίσκονται.
Το δεύτερο μάθημα που μας δίνει το Ισραήλ αφορά την διαβρωτική επιρροή που έχει στις δημοκρατίες η επιρροή των ΗΠΑ και η εισαγωγή από αυτές των «πολιτιστικών πολέμων» τους (culture wars). Εδώ ευθύνη έχουν όλες οι πλευρές, οι οποίες ξεσηκώνουν εύκολα ιδέες, ρητορείες και μοτίβα από την πιο τοξικά φορτισμένη και διχασμένη δημοκρατία της εποχής μας. Η αμερικανική πολιτική επιρροή στο Ισραήλ είναι σχετικά πρόσφατο φαινόμενο, και εντείνεται και αυτή μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Το Ισραήλ για παράδειγμα ήταν μια από τις πρώτες χώρες όπου έγινε εισαγωγή του μοντέλου του σοσιαλδημοκρατικού «Τρίτου Δρόμου» (Κλίντον-Μπλαιρ), με την νίκη του Εργατικού κόμματος υπό τον Εχούντ Μπαράκ στα τέλη του ’90.
Η αλήθεια όμως είναι ότι το αμερικανικό μοντέλο ακολουθήθηκε πιο πιστά από τον ίδιο τον Νετανιάχου, ο οποίος μεγάλωσε, σπούδασε και εργάστηκε στις ΗΠΑ και γνωρίζει άριστα το αμερικανικό πολιτικό σύστημα. Μεγάλο μέρος της αμερικανικής επιρροής στο Ισραήλ οφείλεται και στην μαζική εισροή Εβραίων από τις ΗΠΑ, οι περισσότεροι εκ των οποίων έχουν στενούς δεσμούς με το Ευαγγελικό κίνημα και αποσκοπούν στην προσάρτηση της Παλαιστίνης από το Ισραήλ. Με αυτήν τη σημαντική εκλογική βάση, ο Νετανιάχου καλλιέργησε μια πανίσχυρη συμμαχία που συνδυάζει κοσμικό εθνικισμό, θρησκευτικό φονταμενταλισμό, λαϊκιστική απέχθεια προς τις «φιλελεύθερες ελίτ» και εθνοτικό μίσος (προς τους Παλαιστινίους), και της οποίας η εξέλιξη αντικατοπτρίζει πιστά την μετάβαση των Ρεπουμπλικανών στις ΗΠΑ από τον νεοσυντηρητισμό της δεκαετίας του 2000 στον τραμπισμό σήμερα.
Η αμερικανική πολιτική νοοτροπία αντανακλά την πραγματικότητα μιας χώρας πολυφυλετικής και πολυεθνικής, με τεράστιες κοινωνικές και γεωγραφικές ανισότητες, χωρίς σταθερές ταξικές ταυτίσεις, όπου κυριαρχούν οι ατομικές και πολιτιστικές ταυτότητες. Αν και ο εξαμερικανισμός της πολιτικής σε πολλές χώρες οφείλεται στο ότι οι εκεί οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες θυμίζουν όλο και περισσότερο τις ΗΠΑ, η εισαγωγή των αμερικανικών πολιτικών μεθόδων –η εργαλειοποίηση των ταυτοτήτων, η μεγέθυνση των πολιτιστικών διαφορών εις βάρος του ορθολογισμού της δημοκρατικής διαβούλευσης– μπορεί να εντείνει αυτά τα φαινόμενα, τόσο στα αριστερά όσο και στα δεξιά του ιδεολογικού φάσματος. Ο διχασμός στο Ισραήλ δείχνει πού μπορεί να οδηγήσει μια χώρα η άκριτη μίμηση των ΗΠΑ.
Τέλος, το τρίτο μάθημα από το Ισραήλ αφορά ευρύτερα την λειτουργία της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Η διαμάχη κυβέρνησης-δικαστηρίου, μερικούς μόνο μήνες μετά τον θρίαμβο του Νετανιάχου στις κάλπες, και η πόλωση μεταξύ δυο «λαών» που ο καθένας τους εχθρεύεται τις δικές του «κακές ελίτ», δείχνει ότι το σύστημα της φιλελεύθερης δημοκρατίας στην εποχή μας έχει φτάσει στα όριά του. Ή, μάλλον, ότι το σύστημα ήταν εξαρχής σχεδιασμένο για να ρυθμίζει την πολιτική διαμάχη σε σχετικά ομοιογενείς κοινωνίες –όπως ήταν αρχικά τα φιλελεύθερα καθεστώτα όπου λίγοι αστοί είχαν το δικαίωμα συμμετοχής– και όχι στις δαιδαλώδεις πολυεθνικές και εξατομικευμένες κοινωνίες της εποχής της παγκοσμιοποίησης.
Πράγματι, τα σύνθετα συστήματα ελέγχου και ισορροπιών που χαρακτηρίζουν τις σύγχρονες δημοκρατίες είχαν σχεδιαστεί για πολύ διαφορετικές συνθήκες από τις σημερινές, και πάντως όχι για την μαζικοποίηση της πολιτικής. Στην πραγματικότητα, η σύνθεση των φιλελεύθερων θεσμών με την μαζική δημοκρατία έγινε δυνατή χάρη σε δυο δυνάμεις που οι φιλελεύθεροι ποτέ δεν είδαν με καλό μάτι: το κοινωνικό κράτος, που άμβλυνε τις ταξικές διαφορές, και τον εθνικισμό, που απορρόφησε ή καταπίεσε τις εθνοτικές και πολιτιστικές διαφορές μέσα στα κράτη δημιουργώντας κοινούς κώδικες επικοινωνίας.
Μόνο σε επιβεβλημένες άνωθεν συνθήκες οικονομικής ισότητας και εθνικής συνοχής επομένως μπορεί να λειτουργήσει ο κατά βάση αντιφατικός συνδυασμός φιλελεύθερων, αντιπλειοψηφικών θεσμών και μαζικής δημοκρατίας. Και, όπως εξηγήσαμε, τόσο το Ισραήλ όσο και οι περισσότερες άλλες Δυτικές δημοκρατίες σήμερα έχουν απομακρυνθεί πια από αυτήν την πραγματικότητα, με την ταυτόχρονη αύξηση της οικονομικής ανισότητας και της πολιτιστικής πολυδιάσπασης που λειτουργούν η μια ενισχυτικά της άλλης. Μέσα σε τέτοιες κοινωνίες, όπως βλέπουμε ιδίως στις ΗΠΑ, η διάσταση φιλελεύθερων θεσμών και μαζικής δημοκρατίας δεν αποτελεί θεμέλιο μιας εύθραυστης και πολύτιμης ισορροπίας, αλλά γίνεται η ίδια επίδικο της πολιτικής διαμάχης, ένας αγώνας μέχρις εσχάτων για τον έλεγχο της εξουσίας.
Μέσα σε αυτές τις συνθήκες, η δικαστική εξουσία αποκαλύπτεται στην πραγματική της διάσταση, όχι ως μια ουδέτερη δύναμη που πατρικά προσπαθεί να εξομαλύνει διαφορές μέσα στην κοινωνία, αλλά ως έκφραση και αυτή συγκεκριμένων συμφερόντων και ιδεών. Η πολιτικοποίηση της δικαστικής εξουσίας σε διάφορες χώρες τα τελευταία χρόνια άλλωστε απλά αποκαλύπτει κάτι που πάντα υπήρχε και απλά βγαίνει στην επιφάνεια σήμερα ως αντίδραση στις προσπάθειες λαϊκιστικών κυβερνήσεων να την ελέγξουν.
Εδώ μπορούμε να θυμηθούμε τον Καρλ Σμιτ, ο οποίος στον διάλογό του με τον Χανς Κέλσεν και τους νομικούς θετικιστές κατά την διάρκεια του Μεσοπολέμου, ορθά είχε ισχυριστεί ότι η κυριαρχία του κράτους δικαίου, του νομικού συστήματος και των ερμηνευτών του δεν είναι λιγότερο αυταρχική από την κυριαρχία της κρατικής και πολιτικής ισχύος. Αν μη τι άλλο, η δυνατότητα του κράτους δικαίου να νομιμοποιεί εκ των υστέρων κάθε απόφασή του (ακόμα και αυτές που εξόφθαλμα παραβιάζουν προϋπάρχοντες κανόνες και νόμους) επί τη βάσει νέων «ανώτερων» νομικών αρχών που το ίδιο εφευρίσκει κάθε φορά, είναι δυνάμει πολύ πιο αυταρχική από την απολυταρχία του κράτους, της οποίας κύρια νομιμοποίηση είναι η λαϊκή υπακοή και η οποία μπορεί ανά πάσα στιγμή να της αφαιρεθεί.
Η φιλελεύθερη ανησυχία για την ανεξαρτησία της δικαιοσύνης στον σύγχρονο κόσμο λοιπόν είναι ενδιαφέρουσα αν σκεφτεί κάποιος την πλήρη αδυναμία ή απροθυμία της δικαστικής εξουσίας να ορθώσει εμπόδιο σε σειρά αυταρχικών μέτρων, τα οποία δημοκρατικές κατά τα άλλα κυβερνήσεις επέβαλαν στις κοινωνίες τους. Από την γιγάντωση των κρατικών συστημάτων παρακολούθησης ώς την έξωθεν επιβολή πρωτοφανών προγραμμάτων λιτότητας, και από τους εγκλεισμούς κατά την περίοδο της πανδημίας ώς μια σειρά περιοριστικών μέτρων σε πλείστους άλλους τομείς, η δικαιοσύνη έχει λάμψει παντού διά της απουσίας της, παρέχοντας σε όλες αυτές τις επιλογές επικάλυψη νομιμοφάνειας, πάντα φέρνοντας τις εύπλαστες αρχές της «αναλογικότητας» και της «ορθής διαδικασίας» στα μέτρα του συστήματος.
Υπό αυτήν την έννοια, η ανησυχία των πολιτών του Ισραήλ για το ανώτατο δικαστήριό τους ως θεμέλιο της δημοκρατίας φαντάζει μάλλον ειρωνική, αφού αυτός ο θεωρητικά φιλελεύθερος θεσμός μιας θεωρητικά δημοκρατικής κοινωνίας αποτελεί την ενσάρκωση του νομικιστικού αυταρχισμού του κράτους δικαίου. Και ο λόγος φυσικά είναι ότι στην δικαιοδοσία του ανωτάτου δικαστηρίου του Ισραήλ βρίσκονται τόσο οι Άραβες πολίτες της χώρας, που υφίστανται σειρά διακρίσεων εδώ και χρόνια, όσο και οι παλαιστινιακές περιοχές όπου δρουν ο στρατός και άλλα σώματα ασφαλείας του Ισραήλ.
Όλες αυτές τις δεκαετίες, το ανώτατο δικαστήριο ελάχιστα έκανε για να προστατέψει τους Παλαιστινίους από τις αυθαιρεσίες της ισραηλινής κατοχής, συχνά επικαλούμενο λόγους εθνικής ασφάλειας. Αν και οι Ισραηλινοί πολίτες, μεταξύ τους και οι προοδευτικοί που σήμερα διαμαρτύρονται, δεν ένιωσαν αυτήν την μονομέρεια στο πετσί τους, οι Παλαιστίνιοι ήξεραν καλά τι σημαίνει αυταρχισμός νομιμοποιημένος μέσα από την επίκληση «ανώτερων» νομικών αρχών που κατά σύμπτωση πάντοτε ευνοούν την κρατική εξουσία εις βάρος του ανθρώπου.
Αν και, ή μάλλον ακριβώς επειδή, η περίπτωση του Ισραήλ είναι ιδιάζουσα, σε αυτήν μπορούμε να δούμε μεγεθυμένες την αντίφαση και την υποκρισία που εμπεριέχει το καθεστώς του φιλελεύθερου δικαστικού νομικισμού, το οποίο στο όνομα της προστασίας των αρχών δικαίου (δηλαδή του ίδιου του εαυτού του) επιτρέπει στην πολιτική εξουσία να αναπαράγεται διαμέσου της αυθαιρεσίας της. Ουσιαστικά στο Ισραήλ βλέπουμε να ξετυλίγεται η διαμάχη που χαρακτηρίζει πια όλα τα δημοκρατικά καθεστώτα της εποχής μας. Φυσικά δεν είναι μάχη αξιών και αρχών, αλλά πόλεμος μέχρις εσχάτων μεταξύ των δυο συστατικών της φιλελεύθερης δημοκρατίας («λαός» και «νόμος») που πλέον μετατρέπονται σε αντιτιθέμενες επικλήσεις απόλυτης κυριαρχίας.
πηγη: https://neoplanodion.gr/2023/03/28/ti-mas-didaskei-to-israel/