“Artificial Intelligence Science and Society Part C: AI Science and Society“ https://www.amazon.com/dp/9609156487?ref_=pe_3052080_397514860 (Amazon/Createspace 10/2022) περιέχει τουλάχιστον 5 σελίδες προσπαθεί να δώσει τις σχετικές ιστορικές, κοινωνικές και τεχνολογικές παραμέτρους.

Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή. Παλιά, για πολλούς αιώνες, ένα όνομα, π.χ. Περικλής Ξανθίππου ή Βασίλειος Καισαρείας  ήταν αρκετό να ταυτοποιήσει ένα άτομο. Η ανάγκη για ταυτότητες, παρουσιάστηκε έντονα με την ανάπτυξη του διεθνούς εμπορίου και μεταφορών. Σε ένα τέτοιο περιβάλλον το σκέτο όνομα ‘Γεώργιος Παπαδόπουλος’ δεν έχει μεγάλη αξία για απόδειξη ταυτοπροσωπίας, π.χ., για έναν μετανάστη που έφτανε στην Αμερική χωρίς διαβατήριο. Για τον λόγο αυτό τα πρώτα διαβατήρια εμφανίστηκαν στην Αγγλία, τον 15^ο αιώνα, επί Ερρίκου του 5^ου. Ακολούθησαν οι φυσικές (χάρτινες/πλαστικές) ταυτότητες. Όταν η τεχνολογία το επέτρεψε, οι ταυτότητες αυτές συμπεριέλαβαν βιομετρικά χαρακτηριστικά (συνήθως φωτογραφία προσώπου και υπογραφή). Ταυτόχρονα δημιουργήθηκαν ‘ταυτότητες’ για ειδικότερες εφαρμογές, π.χ., άδεια οδήγησης, ΑΦΜ, ΑΜΚΑ. Τέτοιες ταυτότητες ταυτοποίησης, πρέπει να είναι μοναδικές, αυθεντικές, μη-αντιγράψιμες, και μη-πλαστογραφούμενες. Για τον λόγο αυτό συνήθως εκδίδονται από δημόσιες αρχές ή και εταιρίες (πχ πιστωτικές κάρτες) που έχουν σχετική τεχνογνωσία. Επειδή πρέπει να είναι μοναδικές, συνήθως συνοδεύονται από έναν μοναδικό αριθμό (κάτι σαν το σημαδάκι που μόνον εσείς έχετε και από το οποίο σας διακρίνει μοναδικά η μάνα σας), που δεν έχει τίποτα το διαβολικό. Τα βιομετρικά στοιχεία των καρτών ή/και κρυφή γνώση που έχει μόνον ο κάτοχος (λέξι-κλειδί) αποδεικνύουν την αποκλειστική σχέση ταυτότητας-ατόμου.  Έτσι κύλησαν τα πράγματα των ανθρώπινων μετακινήσεων και δοσοληψιών μάλλον ομαλά για περίπου 5 αιώνες, μέχρι πρόσφατα. Βέβαια ποτέ η κατάσταση δεν ήταν ιδανική: τέτοιες ταυτότητες μπορούσαν να κλαπούν, να παραποιηθούν ή να είναι πέρα για πέρα πλαστές.

Η κατάσταση άλλαξε δραστικά, όταν οι άνθρωποι χρειάστηκε να αποδείξουν ταυτοπροσωπία μέσω μηχανών ή σε μηχανές. Σε περιβάλλοντα Διαδικτύου, δεν υπάρχει κάποιος άθρωπος-ελεγκτής της ταυτοπροσωπίας (όπως ο αστυνομικός στον έλεγχο διαβατηρίων). Για παράδειγμα, πρέπει κάποιος να ταυτοποιηθεί από μηχανή όταν θέλει να κάνει ηλεκτρονική συναλλαγή  με τον τραπεζικό του λογαριασμό ή όταν θέλει πρόσβαση σε διαδικτυακή υπηρεσία ή θέλει να κάνει διαδικτυακές αγορές. Για τον σκοπό αυτόν επινοήθηκαν οι ‘ψηφιακές ταυτότητες’. Δεν είναι του παρόντος να σχολίασω τα θετικά ή αρνητικά του Διαδικτύου και των παγκόσμιων συναλλαγών (έχω γράψει αναλυτικά στο προαναφερόμενο βιβλίο επ’ αυτού του θέματος). Αν κάποιος θέλει να έχει πρόσβαση στο Διαδίκτυο (με την ευρύτερη έννοια), χρειάζεται να έχει ψηφιακή ταυτότητα. Πλάνη πρώτη: Πλανάται οικτρά, αν κάποια/ος πιστεύει το αντίθετο.

Δυστυχώς η ανάπτυξη του Διαδικτύου έγινε άναρχα και πολύ γρήγορα. Μιά από τις θυσίες στην γρήγορη ανάπτυξη και το μεγάλο κέρδος ήταν και η υιοθέτηση πλημμελών πολιτικών απόδειξης ταυτοπροσωπίας (για να χρησιμοποιήσω μετριοπαθή φρασεολογία). Η λύση που προκρίθηκε ήταν η πιό απλή: η ύπαρξη πολλών ψηφιακών ταυτοτήτων (με διάφορα επίπεδα ασφάλειας). Τα ονόματα χρηστών (και οι κωδικοί πρόσβασης) στα κινητά ή στους ΗΥ ή σε διαδικτυακές πλατφόρμες και οι πιστωτικές κάρτες είναι χαρακτηριστικά παραδείγματα. Χαρακτηριστικό της πλημμέλειας ήταν η μη υιοθέτηση μοναδικών ψηφιακών ταυτοτήτων για τις ίδιες τις μηχανές (εκτός των διευθύνσεων IP, που δεν λένε πολλά). Έτσι, ανυποψιάστοι χρήστες μπορούν να πέσουν εύκολα θύματα διαδικτυακών απατών.   Σε μερικές περιπτώσεις η λύση που επιλέχθηκε είναι η μη-ταυτοποίηση ατόμων (μέσω υιοθέτησης ψευδωνύμων), επειδή η ανωνυμία είναι πολύ βολική στο διαδίκτυο. Η φιλοσοφία είναι ότι, όσο ρέει το χρήμα απρόσκοπτα, δεν υπάρχει πρόβλημα.

Πλάνη δεύτερη:  Πλανάται οικτρά, αν κάποια/ος πιστεύει ότι δεν έχει ψηφιακή ταυτότητα. Έχει ήδη, και μάλιστα πολλές.

Γενικά, οι ‘ταυτότητες ταυτοτοποίησης’ υποστηρίζουν την έννοια της εμπιστοσύνης στις ανθρώπινες συναλλαγές, δηλαδή αποδεικνύουν αυτό το οποίο ισχυριζόμαστε ότι είμαστε.  Πρέπει να περιέχουν τις ελάχιστες πληροφορίες

(συνήθως βιομετρικά χαρακτηριστικά) που αρκούν για ταυτοποίηση. Μιά πηγή συχνών παρανοήσεων σε σχέση με τις ταυτότητες, προέρχεται από το γεγονός ότι ο ίδιος επιστημονικός όρος (‘ταυτότητα’) χρησιμοποιείται για να περιγράψει και την αυτοσυνείδηση κάποιου ατόμου σε σχέση με πολύ σημαντικά θέματα. Έτσι η θρησκευτική ή πολιτιστική ταυτότητα κάποιου πολύ εύκολα μπορεί να μπερδευτεί με την φυσική (ή αργότερα ηλεκτρονική/ψηφιακή) ταυτότητα ταυτοποίησης. Η σύγχυση αυτή δημιούργησε πολλά αχρείαστα προβλήματα στην χώρα μας πριν από περίπου 20 χρόνια.  

Βέβαια η κατάσταση με την ταυτοπροσωπία στο Διαδίκτυο έχει ήδη ανυπέρβλητα προβλήματα: πολλοί έχουν εκατοντάδες (στην κυριολεξία) διαφορετικές ψηφιακές ταυτότητες, υπάρχει τεράστιο πρόβλημα κλοπής τέτοιων ταυτοτήτων, με αποτέλεσμα να γίνονται μαζικές απάτες. Γίνονται προσπάθειες να βρεθούν λύσεις στο πρόβλημα της διαδικτυακής ταυτοπροσωπίας, π.χ., με χρήση τεχνολογιών blockchain, όπου το κάθε άτομο και όχι μιά κεντρική αρχή θα είναι κύρια/ος της ταυτότητας της/του. Όμως απέχουμε ακόμα από μιά πραγματικά καλή λύση.

Οι ηλεκτρονικές (αστυνομικές) ταυτότητες και τα βιομετρικά διαβατήρια, δεν είναι τίποτε άλλο από μιά (ακόμα) ψηφιακή ταυτότητα, που είναι ταυτόχρονα και φυσική, με την έννοια ότι την αυθεντικότητα της ταυτότητας και τα βιομετρικά χαρακτηριστικά της (π.χ. εικόνα προσώπου) μπορούν να ελέγχθούν και από ένα πρόσωπο (π.χ., αστυνομικός ή υπάλληλος Τραπέζης), αλλά και από μιά μηχανή. Για παράδειγμα, τα βιομετρικά διαβατήρια μπορούν να ελεγχθούν είτε από έναν συνοριοφύλακα ή σε μιά αυτόματη πύλη εισόδου αεροδρομίου. Τα βιομετρικά χαρακτηριστικά μπορούν να αποθηκευτούν σε τσιπ της ηλεκτρονικής ταυτότητας, αν αυτό υπάρχει. Είναι σαφώς πιό δύσκολο (αλλά όχι αδύνατο) να παραχαραχθούν ή να κλαπούν προσωπικά/βιομετρικά στοιχεία που περιέχονται σε τέτοιες ταυτότητες. Τα βιομετρικά δεδομένα που είναι αποθηκευμένα σε τσιπ θα μπορούσαν να διαβαστούν από μιά μηχανή ελέγχου ταυτοπροσωπίας.    

                Η καλή χρήση όλων των ψηφιακών ταυτοτήτων είναι η απόδειξη ταυτοπροσωπίας σε διαδικτυακά/μηχανικά περιβάλλοντα. Η κακή χρήση προκύπτει από το γεγονός ότι η χρήση τους αφήνει ψηφιακό ίχνος, ακόμα και αν η ψηφιακή ταυτότητα δεν περιέχει γεωεντοπισμό. Βέβαια, αυτό μπορεί να γίνει, όταν χρησιμοποιούνται συμβατικές (πλαστικές) ταυτότητες, ή χειροκίνητα (τα αποθηκεύει ο άνθρωπος-ελεγκτής, σε σαφώς μικρότερη κλίμακα) ή αυτόματα με σκανάρισμα της πλαστικής ταυτότητας και αυτόματη οπτική ανάγνωση της Ζώνης Μηχανικής Ανάγνωσης ή/και άλλων τυπωμένων στοιχείων, όπως γίνεται στα βιομετρικά διαβατήρια. Επομένως το δαιμονοποιημένο τσιπ δεν είναι η πηγή του κακού. Η κακή χρήση οποιασδήποτε μορφής ταυτότητας δημιουργεί τα προβλήματα. Αυτά γίνονται εντονότερα σε μερικές συσκευές, π.χ., τα κινητά, που συνήθως διαθέτουν και γεωεντοπισμό και ‘ψηφιακή ταυτότητα’ και πολλά προσωπικά δεδομένα του χρήστη. Αυταρχικά καθεστώτα συλλέγουν συστηματικά αυτά τα ψηφιακή ίχνη για να κατασκοπεύουν και να καταπιέσουν τους πολίτες τους. Εταιρίες του Διαδικτύου τα συλλέγουν αυτόματα και μαζικά, διότι είναι ψηφιακό χρυσάφι που χρησιμοποιείται για προώθηση των εταιρικών συμφερόντων τους. Για τον λόγο αυτό επινοήθηκε ο όρος ‘καπιταλισμός επιτήρησης’ (surveillance capitalism).

Για μιά ακόμα φορά, η τεχνολογία δείχνει τον διττό της χαρακτήρα. Εφ’ όσον φαίνεται ότι η διασύνδεση της ανθρωπότητας (π.χ., μέσω Διαδικτύου) είναι κοινωνική νομοτέλεια, τι μπορούμε να κάνουμε;  Η κοινωνική διασύνδεση μπορεί να είναι νομοτέλεια, αλλά ΔΕΝ είναι μονόδρομος και ο τρόπος με τον οποίο μπορεί να γίνει. Όντας αισιόδοξος, ελπίζω ότι οι Δημοκρατίες, με βάση νόμο, δεν θα χρησιμοποιούν τις ψηφιακές ταυτότητες σαν όπλο ενάντια στους πολίτες τους. Οι εταιρίες θα αναγκαστούν, με βάση νόμο, να χρησιμοποιούν τα ψηφιακά ίχνη με διαφανή τρόπο και με άδεια και ανταμοιβή των κατόχων τους. Απέχουμε πολύ από αυτή την κατάσταση, ίσως να μην την πετύχουμε ποτέ, αλλά αξίζει να αγωνιστούμε για να φτάσουμε εκεί.

Μπορούμε να ζήσουμε χωρίς ταυτότητες ταυτοποίησης; Αν είμαστε ερημίτες ή συναλασσόμαστε μόνον με γνωστά άτομα, φυσικά ναι. Αν δεν θέλουμε να ταξιδέψουμε, μπορούμε να μην έχουμε διαβατήριο. Δυστυχώς κάποιες ταυτότητες (π.χ., αστυνομική, ΑΦΜ, ΑΜΚΑ) είναι απαραίτητες, όσο ζούμε σε ένα οργανωμένο κράτος. Όσο το κράτος αυτό λειτουργεί μέσω ανθρώπινων επαφών (π.χ., με επίσκεψη στην εφορία), οι φυσικές ταυτότητες είναι αρκετές. Η πραγματικότητα λέει ότι ένα μεγάλο φάσμα των ανθρώπινων δραστηριοτήτων έχει ήδη πάρει ηλεκτρονική μορφή.  Όλο και περισσότερο οι κρατικές και ιδιωτικές υπηρεσίες παίρνουν ηλεκτρονική μορφή, όχι πάντα με θετικό τρόπο, όπως αναλύεται και στο προαναφερόμενο βιβλίο μου. Γιά παράδειγμα, σε πολλές περιπτώσεις θυσιάζεται η φιλικότητα προς όφελος της μείωσης του κόστους της παροχής υπηρεσιών. Όποιος έτυχε να συναλλαγεί με το Βρετανικό Δημόσιο, μπορεί να καταλάβει επακριβώς τι εννοώ. Σε ένα τέτοιο περιβάλλον, οι ψηφιακές/ηλεκτρονικές ταυτότητες γίνονται εκ των πραγμάτων υποχρεωτικές, όταν κάποια/κάποιος θέλει ή υποχρεώνεται να συναλλάσεται μέσω μηχανών (π.χ. για πρόσβαση σε Διαδικτυακές υπηρεσίες). Αν έχει αντιρρήσεις, θα μπορούσε να παραμείνει στην χρήση φυσικών (πλαστικών/χάρτινων) ταυτοτήτων, με προφανές κόστος για τον ίδιο και για τους φορείς με τους οποίους συνεργάζεται. Αν βέβαια το φαινόμενο του τεχνολογικού Λουδιτισμού, δηλαδή το ‘σπάσιμο’ των μηχανών της μορφής ‘δεν παίρνω ψηφιακή ταυτότητα’ γιγαντωθεί, αυτό θα έχει αρνητικές επιπτώσεις στην οικονομική και κοινωνική πρόοδο (όπως την μετρούμε σήμερα, αν την μετρούμε σωστά). Επίσης, αν δεν υλοποιηθούν κάποιας μορφής ηλεκτρονικές ταυτότητες, παρά το γεγονός ότι αυτό είναι συμβατική υποχρέωση της χώρας μας στα πλαίσια της Ευρωπαικής Κοινότητας, θα δημιουργηθούν προβλήματα στην διασυνδεσιμότητα ψηφιακών υπηρεσιών, π.χ. προσφοράς ταξιδιωτικής ιατρικής περίθαλψης, σε υπερ-κρατικό (Ευρωπαικό) επίπεδο.

Φυσικά αυτός ο τεχνολογικός Λουδιτισμός είναι έντονα τεχνοφοβικός, στηρίζεται σε πλάνες (που προαναφέρθηκαν) και δεν οδηγεί πουθενά. Τροφοδοτείται από το γεγονός ότι οι νέες τεχνολογίες είναι ακατανόητες από τον πολύ κόσμο. Πολλοί πιστεύουν ότι τα τσιπάκια θα καρφωθούν στο κορμί μας, παρ’ ότι κανείς δεν πρότεινε στα σοβαρά μια τέτοια μαζική προοπτική.  Υπάρχουν ουκ ολίγοι που μπερδεύουν τα τζιπάκια με τα τσιπάκια. Το γεγονός ότι πολλές φορές γίνεται πολύ κακή χρήση της τεχνολογίας (βλέπε πρόσφατη υπόθεση Predator) σίγουρα ενισχύει την τεχνοφοβία.  Όταν η τεχνοφοβία αποκτά και πολιτικό (συνήθως ακροδεξιό) πρόσημο, αντικειμενικά ενισχύει αντιδημοκρατικές πολιτικές δυνάμεις που, αν έρθουν στην εξουσία, δεν θα είχαν κανένα πρόβλημα να χρησιμοποιήσουν την τεχνολογία για να καταπιέσουν τους πολίτες. Ήδη ένα σωρό αυταρχικά καθεστώτα το κάνουν. Ορισμένα είναι θρησκευτικά ομόδοξα με τους Έλληνες Λουδίτες. Είναι λυπηρό ότι πολύ συχνά η τεχνοφοβία αυτή παίρνει έναν θρησκoληπτικό σκοταδιστικό μανδύα που παρασύρει ένα μέρος των πιστών σε αντιεπιστημονικές απόψεις, με ευθεία αμφισβήτηση κάθε επιστημονικού κύρους και κάθε σοβαρής επιστημονικής συζήτησης, όπως πρόσφατα έγινε και στην περίπτωση του κορονοιού.

Πολλές φορές η τεχνοφοβία συνυπάρχει και συνεκφέρεται με μιά καθόλα θεμιτή επιθυμία να ζήσει κάποια/κάποιος σε ένα ανθρώπινο κράτος και οικονομία, να μην αναγκάζεται να συνδιαλέγεται συνέχεια με μηχανές. Εν πάσει περιπτώσει, κάποιες/κάποιοι θέλουν να τους ‘αφήσουμε ήσυχους να ζήσουν ελεύθεροι, δίχως ταυτότητα πιά’, όπως λέει και το τραγούδι. Δεν νομίζω ότι είναι σοφό να κοροιδεύουμε ή να στρεφόμαστε ενάντια σε τέτοιες επιθυμίες και στάσεις ζωής, ακόμα να αν αυτές εκφράζονται άτσαλα ή τεχνοφοβικά. Αντίθετα, πρέπει να συζητούμε ώστε να βρεθεί η χρυσή τομή ανάμεσα στην τεχνολογική, οικονομική και κοινωνική πρόοδο. Δεν πρέπει να χαρίζουμε ομάδες ανθρώπων στην ακροδεξιά, αλλά δεν πρέπει και να χαιδεύουμε κάθε τεχνοφοβική στάση. Δεν είναι σκόπιμο ούτε παραγωγικό να  καταπίνουμε την τεχνολογία αμάσητη, σε μία μπουκιά. Έπρεπε ήδη να έχουμε πάρει τα μαθήματά μας από την γρήγορη, άκριτη και άναρχη ανάπτυξη των Κοινωνικών Μέσων, που, παρά την αρχική ευφορία και την τεράστια κοινωνικά σημασία τους, δημιούργησε πολλά κακά (βλέπε και πάλι τις αντίστοιχες ενότητες του βιβλίου μου). Βεβαίως, αυτό κάθε άλλο παρά σημαίνει ότι πρέπει να μείνουμε ακίνητοι, βλέποντας και κάνοντας. Τότε σίγουρα θα είμαστε ουραγοί της προόδου.

Το φαινόμενο της τεχνοφοβίας και του τεχνολογικού Λουδιτισμού είναι επικίνδυνο και για την Δημοκρατία και για την κοινωνική και επιστημονική πρόοδο. Είναι μιά μόνον έκφραση ενός γενικότερου ανορθολογισμού και αντι-ελιτισμού που ταλανίζει σχεδόν όλον τον πλανήτη (βλέπε ΗΠΑ).  Πως αντιμετωπίζεται; Φυσικά, όχι με καταστολή. Επίσης χαρακτηρισμοί, όπως ‘ψεκασμένοι’, δεν λύνει κανένα πρόβλημα. Η μόνη βιώσιμη αντιμετώπισή του φαινομένου είναι και η πιό αργή, επίπονη και δύσκολη: πρέπει να στηριχτεί στην μόρφωση πολιτών και στον σεβασμό των δικαιωμάτων τους και από το κράτος και από τους οικονομικούς παράγοντες.  Η μόρφωση δεν θα λύσει όλο το πρόβλημα, αλλά θα το αμβλύνει. Κάποιοι (όχι όλοι) θα θελήσουν να ενημερωθούν και να συζητήσουν. Στον τομέα αυτόν πάρα πολλά πρέπει να γίνουν πολύ γρήγορα και από την Πολιτεία και από όσους διαμορφώνουν συνειδήσεις, ειδικότερα από την Εκκλησία (που πρέπει να μορφώνει και τον κλήρο και τους λαικούς), τα ΜΜΕ και όλες τις βαθμίδες εκπαίδευσης.  Αυτό είναι και το κύριο μήνυμα που προσπαθώ να περάσω μέσα από το βιβλίο, τις διάφορες  διαλέξεις μου και παρεμβάσεις στα ΜΜΕ. 

* ο Δρ. Ι. Πήτας είναι  Καθηγητής Τμήματος Πληροφορικής ΑΠΘ

Διευθυντής του εργαστηρίου Νοημοσύνης και Ανάλυσης Πληροφοριών (ΤΝΑΠ, https://aiia.csd.auth.gr/)

Πρόεδρος της Διεθνή Ακαδημία Διδακτορικών Σπουδών στην Τεχνητή Νοημοσύνη (International AI Doctoral Academy, AIDA, https://www.i-aida.org/)