Το πλαίσιο αυτό δεν είναι πολύ διαφορετικό από εκείνο που ίσχυε μέχρι σήμερα, αναφορικά με τη μέθοδο της πολιτικής ολοκλήρωσης της Ένωσης, ωστόσο για πρώτη φορά αποτυπώνεται γραπτώς η βούληση των κρατών-μελών της Ένωσης, από κοινού με τα θεσμικά της όργανα, για μια πολιτική συμπόρευση εφεξής ανάλογα με τις ικανότητες του κάθε μέλους.
Στη θεωρία έχουν γραφτεί διάφορα κατά καιρούς για τις μεθόδους ενοποίησης. Ανάλογα με τις πολιτικές συγκυρίες της εποχής και το εκάστοτε θεσμικό πλαίσιο, γινόταν λόγος για μια Ευρώπη ομόκεντρων κύκλων, πολλαπλών ταχυτήτων ή μεταβλητής γεωμετρίας. Το περασμένο Σάββατο όμως, αποτυπώθηκε για πρώτη φορά, μάλιστα 10 χρόνια μετά το ανώτερο θεσμικό επίτευγμα - τη Συνθήκη της Λισαβόνας- που έδωσε διεθνή νομική προσωπικότητα στην Ευρωπαϊκή Ένωση, η μέθοδος της διαφοροποιημένης ολοκλήρωσης που θα ακολουθηθεί. Αυτή των πολλαπλών ταχυτήτων.
Από μια εποχή και έπειτα, η ενοποιητική διαδικασία στις Ευρωπαϊκές Κοινότητες ακολουθούσε μια διαφοροποιημένη μέθοδο (αυτή της μεταβλητής γεωμετρίας) καθώς τα κράτη πλήθαιναν και μαζί μ’ αυτά πλήθαιναν και τα συμφέροντα που διακυβεύονταν. Προκειμένου να ξεπεραστούν τυχόν αδιέξοδα λόγω εθνικών συμφερόντων ή ικανοτήτων, θεσπίστηκαν τρόποι αρμονικής συνύπαρξης των κρατών-μελών στη βάση μιας συμφωνίας στον ελάχιστο κοινό παρανομαστή. Μιας συμφωνίας που όμως δεν απέκλειε κανέναν, εφόσον ήθελε να προσχωρήσει στο μέλλον στα ανώτερα επίπεδα συνεργασίας, ενώ έδινε τη δυνατότητα στα υπόλοιπα κράτη-μέλη να εμποδίσουν διαδικασίες στενότερης ενοποίησης. Τέλος, οι πιο προηγμένες οικονομικά χώρες της Κοινότητας μέσω των χρηματοδοτικών εργαλείων προωθούσαν τη σύγκλιση των ασθενέστερων οικονομιών.
Η χρηματοπιστωτική κρίση - που στην Ευρωζώνη γρήγορα έγινε δημοσιονομική- ανέδειξε αδυναμίες και προβλήματα που σύντομα όμως αντιμετωπίστηκαν αποτελεσματικά, δεδομένων των πολιτικών διαφωνιών και προβλημάτων που υπήρχαν και εξακολουθούν να υπάρχουν. Αυτό έδειξε πως η Ε.Ε., αν και καθυστερεί στη λήψη αποφάσεων και το θεσμικό της πλαίσιο είναι ημιτελές, έχει την ικανότητα να αναπτύσσει αποτελεσματικά εργαλεία για την αντιμετώπιση τέτοιου είδους κρίσεων.
Τέτοια εργαλεία ήταν και οι μηχανισμοί στήριξης (ad hoc στην αρχή, μόνιμοι στη συνέχεια) των οικονομιών που επλήγησαν από την οικονομική κρίση. Αν και εδώ μπορούν να ειπωθούν πολλά, η περίοδος αυτή δοκίμασε τις αντοχές της Ένωσης και κατέδειξε πως το οικοδόμημα είναι φτιαγμένο από ανθεκτικά υλικά. Και η μεγαλύτερη απόδειξη επ’ αυτού είναι η επικείμενη έξοδος της Μ. Βρετανίας από την Ε.Ε., η οποία δεν πυροδότησε (προς το παρόν) αποσχιστικές τάσεις ή οικονομική αναταραχή στις Ευρωπαϊκές οικονομίες. Βέβαια οι συνέπειες όσων διαδραματίστηκαν το τελευταίο διάστημα θα διαφανούν μετά τέλος του 2017 όταν και θα έχει διαμορφωθεί το νέο πολιτικό τοπίο στην ηπειρωτική Ευρώπη.
Τα μηνύματα όμως ήταν ηχηρά και η Ένωση οφείλει να προσαρμοστεί στα νέα δεδομένα. Στη νέα εποχή. Σε μια εποχή ανόδου των εθνικιστικών φωνών λόγω του προσφυγικού προβλήματος, αναθεώρησης των κοινωνικών κεκτημένων και περιστολής του δημοσίου τομέα (ιδίως του κράτους πρόνοιας) και επανεξέτασης νέων μορφών προστατευτισμού στο εμπόριο. Κι αυτή η εποχή δεν είναι καθόλου ευανάγνωστη. Προκειμένου λοιπόν να θωρακιστεί η Ένωση από τις νέες απειλές (ή καλύτερα από τα πισωγυρίσματα σε σκοτεινότερες εποχές) διακηρύσσει στη Δήλωση της 25ης Μαρτίου το πολιτικό πλαίσιο εντός του οποίου θα κινηθεί.
Στη Δήλωση αυτή διατυπώνεται ρητά το άνοιγμα της πόρτας της εξόδου όσων κρατών-μελών θέλουν να διαφοροποιηθούν από τις πολιτικές που προωθούν άλλα κράτη-μέλη σε ανώτερο επίπεδο (στο επίπεδο της στενότερης συνεργασίας). Ταυτόχρονα ενώ δίνεται η δυνατότητα της συμμετοχής των υπολοίπων κρατών-μελών στα προαναφερόμενα ανώτερα επίπεδα ολοκλήρωσης μελλοντικά, τους αποτρέπεται να παρεμποδίσουν τους «ικανότερους» να «τρέξουν» πιο γρήγορα τώρα. Αυτό σημαίνει πως εκείνοι που είναι ικανότεροι και προθυμότεροι, θα συνεχίσουν την επιδίωξη των κοινών στόχων στο επίπεδο της πολιτικής ενοποίησης σε στενότερες μορφές συνεργασίας, αφήνοντας πίσω όσους δεν μπορούν (ή δεν επιθυμούν). Αυτό δεν είναι κάτι καινούριο, καθώς η Ευρωζώνη είναι ένα παράδειγμα ενοποίησης αυτής της λογικής. Άλλωστε και η νομική βάση για τα παραπάνω ενυπάρχει στο πλαίσιο της Συνθήκης για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Όμως η διαφορά πλέον έγκειται στο ότι ενώ μέχρι τώρα ατύπως υπήρχε μια ελαστικότητα κάποιες φορές να παραλείπεται η πιστή εφαρμογή των κανόνων (με την έννοια της λήψης πολιτικών αποφάσεων που έδιναν πίστωση χρόνου για την τήρησή τους), στο μέλλον διαφαίνεται πως η λογική αυτή θα εγκαταλειφθεί καθώς εισερχόμαστε σε άλλη εποχή. Στην εποχή της άκαμπτης αιρεσιμότητας.
Κατόπιν των ανωτέρω, διαβάζοντας κανείς προσεκτικά τη Δήλωση (βλ. εδώ http://www.consilium.europa.eu/en/press/press-releases/2017/03/25-rome-declaration/) διαπιστώνει πως το πολιτικό πλαίσιο που τέθηκε μ’ αυτή αφορά πρωτίστως εμάς. Η Δήλωση της Ρώμης της 25ης Μαρτίου 2017, δεν έγινε για την Μ. Βρετανία. Για τη Μ. Βρετανία υπάρχει ήδη το θεσμικό πλαίσιο που αφορά την έξοδό της, και που εντοπίζεται ιδίως στο Άρθρο 50 της ΣΛΕΕ, το οποίο ενεργοποίησε επίσημα η χώρα σήμερα.
Στην πιο σημαντική φράση λοιπόν της Δήλωσης “We will act together, at different paces and intensity where necessary, while moving in the same direction, as we have done in the past, in line with the Treaties and keeping the door open to those who want to join later”, κρύβεται η Ελληνική έξοδος. Αν αυτά που γράφω φαντάζουν ανόητα στα αυτιά σας, κάντε ένα χρόνο υπομονή, όταν θα έχει ολοκληρωθεί και η διαδικασία εξόδου της Μ. Βρετανίας και θα έχει διαμορφωθεί πλήρως το θεσμικό πλαίσιο της ειδικής συνεργασίας που θα έχει η Ε.Ε. με την τελευταία. Διότι όπως δεν αποτέλεσε έκπληξη σε κάποιους η έξοδος της Μ. Βρετανίας από την Ε.Ε. δεν θα αποτελεί και η έξοδος της χώρας μας. Κι αυτό επειδή το θεσμικό πλαίσιο για την έξοδο μιας χώρας θα έχει ήδη διαμορφωθεί ενώ εκείνο της εξόδου από την Ευρωζώνη δεν υφίσταται. Για να το πω διαφορετικά, είναι ευκολότερη πλέον η έξοδος ενός κράτους-μέλους από την Ε.Ε. παρά από την Ευρωζώνη, καθώς η έξοδος από την τελευταία μπορεί να προέλθει μόνο από τη συνδυαστική εφαρμογή των Άρθρων 126 παρ. 11 ΣΛΕΕ (το οποίο επιβάλλει κυρώσεις στο κράτος που δε συμμορφώνεται δημοσιονομικά με αποτέλεσμα να τεθεί το εν λόγω κράτος ακούσια εκτός της Ευρωζώνης) και του Άρθρου 50 ΣΛΕΕ. Δηλαδή υφίσταται το παράδοξο πως για την έξοδο ενός κράτους από την Ευρωζώνη να απαιτείται πρώτα το κράτος αυτό να εξέλθει από την Ε.Ε. και στην συνέχεια να υποβάλλει αίτημα εκ νέου για ένταξή του στην Ε.Ε.!
Παρόλα αυτά, όταν τεθεί το εν λόγω ζήτημα επί τάπητος είναι βέβαιο πως θα βρεθεί νομικός τρόπος εκούσιας αποχώρησης. Συνεπώς, ακούσιος τρόπος εξόδου από την Ευρωζώνη υπάρχει. Εκούσιος δεν υπάρχει (ακόμη). Όμως ακόμη κι αν εισαχθεί μια ανάλογη διάταξη οικειοθελούς αποχώρησης από την Ευρωζώνη, αν η «οικειοθελής» αποχώρηση γίνεται για λόγους αδυναμίας συμμόρφωσης με τους κανόνες της Ευρωζώνης, τότε πως μπορεί να συνεχίσει ένα κράτος-μέλος και στην ίδια την Ε.Ε. εφόσον έχει υπογράψει το Δημοσιονομικό Σύμφωνο Σταθερότητας; Δηλαδή, εάν δεν μπορεί να εκπληρώσει τις υποχρεώσεις που απορρέουν από το σύστημα του Ευρώ, θα μπορεί να εκπληρώσει εκείνες του Συμφώνου; Προφανώς και μια εκούσια αποχώρηση από την Ευρωζώνη αφορά κράτη που ενώ τηρούν τους όρους του Συμφώνου επιθυμούν ένα δικό τους (ισχυρό) νόμισμα προκειμένου να λειτουργήσουν ακόμη πιο ανταγωνιστικά. Άρα μια έξοδος από τη μία, για λόγους αδυναμίας, δύναται να επιφέρει και έξοδο από το Σύμφωνο. Άρα, πάλι, μιλάμε για μια κατάσταση στο περιθώριο της Ένωσης (αν όχι εκτός αυτής).
Να σημειώσω στο σημείο αυτό, πως το πλαίσιο τίθεται στο Σύμφωνο, και πως για να αναγκαστεί να εγκαταλείψει κανείς την Ευρωζώνη, πάει να πει πως δεν μπορεί να τηρήσει τους όρους του Συμφώνου. Όμως, όποιος αποχωρήσει και από το Σύμφωνο, δεν μπορεί να επωφεληθεί (να δανειστεί) από τον Ευρωπαϊκό Μηχανισμό Σταθερότητας. Έτσι στην περίπτωση κατά την οποία θα χρειαστούμε βοήθεια, ο μόνος τρόπος στήριξης θα είναι δια μέσου του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείο. Και, για όσους νομίζουν ότι τα τελευταία χρόνια το Ταμείο ήταν παρών στη χώρα μας, κάνουν λάθος. Αν τυχόν χρειαστεί να έρθει ολοκληρωτικά το ΔΝΤ στην Ελλάδα, τότε θα αντιληφθούμε και θα νιώσουμε το πραγματικό του πρόσωπο. Το ΔΝΤ ήταν η ουρά του προγράμματος.
Έχετε αναρωτηθεί άραγε, πόσο έχουμε «απομακρυνθεί» από την Ε.Ε. σταδιακά από το 2010; Δημοσιονομικά (γίνονται μήπως αποδεκτά τα ομόλογά μας από την ΕΚΤ ή μήπως στο πλαίσιό της απολαμβάνουμε τα οφέλη που απολαμβάνουν τα υπόλοιπα μέλη της – π.χ. ποσοτική χαλάρωση); Συνοριακά (μήπως ισχύει το ίδιο καθεστώς Schengen στα βόρεια σύνορά μας με τα υπόλοιπα κράτη-μέλη); Θεσμικά (μα, δεν είμαστε σε επιτροπεία- πλέον για πολλές δεκάδες χρόνια); Πολιτικά (ποιοι οι σύμμαχοί μας σήμερα; Σε ποιο «κλαμπ» των 27 ή των 18 είμαστε); Είμαστε πια μόνοι μας έναντι (σχεδόν) όλων.
Παρακολουθούμε πλέον την τελευταία πράξη του δράματος, ανήμποροι να αντιδράσουμε, καθώς οι πολιτικές μας επιλογές είναι μεταξύ κακού και χειρότερου. Το κακό σενάριο είναι μόνο η έξοδός μας από την Ευρωζώνη και η παραμονή στο περιθώριο της Ένωσης, ενώ το χειρότερο είναι η οριστική έξοδος της χώρας από την Ε.Ε., στα πρότυπα (με τις όποιες αναλογίες και διαφορές να παραμένουν φυσικά) της Μ. Βρετανίας. Τα σενάρια αυτά θα διαφανούν οριστικά το πολύ σε ένα χρόνο.
του Γιάννη Τζιουρά
Διεθνολόγος- Πολιτικός Επιστήμονας, υπ. Δρ. Νομικής ΑΠΘ