κατά τους αιώνες της τουρκοκρατίας. Πριν προχωρήσουμε σε συγκεκριμένα κείμενα περιηγητών, έχει νομίζω σημασία να πούμε δυό λόγια για το ειδικό οικονομικό και πολιτικό καθεστώς της Κοζάνης, από το 1700 περίπου και μετά. Ο φιλόλογος και ιστορικός Παναγιώτης Λιούφης, ο οποίος υπήρξε συχνά αυτόπτης και αυτήκοος μάρτυρας των γεγονότων που περιγράφει, διασώζει πολλές πληροφορίες της παράδοσης και σημαντικά ιστορικά έγγραφα. Χάρη στις ενέργειες του πλούσιου και ικανού προκρίτου Ιωάννη Τράντα, 0 οποίος αγόρασε κυριολεκτικά τα «προνόμια» από την Πύλη, η Κοζάνη κατά τη διάρκεια της οθωμανικής κυριαρχίας ήτανμαλικιανές, κτήμα, ιδιοκτησία δηλαδή της μητέρας του Σουλτάνου, με ειδικά προνόμια:
«Η Kοζάνη κατά το διάταγμα υπήγετο εις τας κώμας πόλεις τα υπό τη δικαιοδοσίαν και προστασίαν της Σουλτανομήτορος· ην δηλ. Μαλικιανές. Το διάταγμα εχορήγει προνομίας τη πόλει, ας εκ των παραδόσεων των αρχαιοτέρων παρελάβομεν. Κατά τούτο οι κάτοικοι ήσαν ελεύθεροι φόρων τινών των βασιλικών ποστατζήδων, και στρατιωτικών κονακίων· απηγορεύετο να μένωσι εν αύτη Μουσουλμάνοι ως μόνιμοι κάτοικοι· οσάκις δ’ έμελλε να εισέλθη στρατιωτικόν σώμα, έδει να παύη η Μουσική, και να εκπεταλώνται οι ίπποι· και άλλαι τινές παραχωρήσεις εχορηγούντο προς ελευθέραν εξάσκησιν των θρησκευτικών τελετών και πανηγύρεων. Επλήρωνεν όμως η πόλη δικαιώματα ζώνης· τούτο δ΄ην αρχαίον έθος των ανατολικών λαών, περί ου ποιείται μνείαν ο Ξενοφών εν τη Κύρου Αναβάσει Βιβλ. Α’ κεφ. IV «αι δε κώμαι, εν αις εσκήνουν Παρυσάτιδος ήσαν εις ζώνην δεδομέναι».
Αν και το αρχικό φιρμάνι χάθηκε, το καθεστώς ήταν σε ισχύ, τουλάχιστον μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα: «Το διάταγμα εσώζετο μέχρι τινός παρά τοις απογόνοις Τράντα, είτα δ’ εξηφανίσθη. Εξ επιστολής δε του επισκόπου Θεόφιλου προς τον Πατριάρχην δια τα συμβάντα του 1797 καταφαίνεται ότι η πόλις ην κτήμα της Σουλτανομήτορος. Την επιστολήν ταύτην παραθέτομεν ολόκληρον κατωτέρω εν τω οικείω κεφαλαίω· περικοπάς τινάς όμως σχετικάς σημειούμεν ενταύθα «…μη όντες ευχαριστημένοι εξ αιτίας των βαρυτάτων δοσιμάτων, αρπαγών του και άλλων ατόπων επιχειρημάτων του (Βοεβόδα), επροστρέξαμεν εις την εκλαμπροτάτην Χανούμ Σουλτάναν, κυρίαν του τόπου τους. Εστάλη ουν παρ’ εκείνης άνθρωπός της δια τη θεώρησιν των λογαριασμών… ηναγκάσθησαν οι χριστιανοί και έγραψαν αύθις τη κυρία τους, και ούτως εστάλη κατά τας αρχάς του Φεβρουαρίου ο ίδιος κεχαγιάς της…»
Ο Γάλλος Pouqueville Francois γεννήθηκε στις 4 Νοεμβρίου του 1770 στο Merlerault της Νορμανδίας. ‘Ήταν ιατρός, περιηγητής, διπλωμάτης, ιστορικός συγγραφέας, ακαδημαϊκός και σπουδαίος φιλέλληνας. Επισκέφτηκε την πόλη στις αρχές του 19ου αιώνα:
«Η Κοζάνη είναι μια πόλη δυόμιση χιλιάδων κατοίκων. Νότιο, νοτιοδυτικά από την Κοζάνη,σε απόσταση τεσσάρων λευγών, βρίσκεται το Βαντσικό.» (Pouqueville, τόμ. ΙΙΙ, σ.85)
Στα περίχωρα της Κοζάνης κατοικούν Κονιάρηδες μουσουλμάνοι, φερμένοι από το Ικόνιο της Μικράς Ασίας:
«Στην κλεισούρα της Κοζάνης συναντάμε ένα επικίνδυνο μονοπάτι, στην αρχή του οποίου βρίσκεται ένα στρατιωτικό φυλάκιο. Ο δρόμος που ξεκινάει με την κλεισούρα της Κοζάνης έχει μήκος δύο λευγών και αποτελεί τον δρόμο των καραβανιών που διακινούν το εμπόριο μεταξύ της εδώθε του Αξιού Μακεδονίας και της Θεσσαλίας. Αυτός ο δρόμος ήταν άλλοτε η οδός προς την Πέλλα. Κοντά στην Κοζάνη συναντάμε καλύβες όπου κατοικούν Κονιάρηδες Μωαμεθανοί, οι οποίοι ζουν με την ίδια λιτότητα όπως και στον χρυσό αιώνα. Σε απόσταση μιας λεύγας από την είσοδο της κλεισούρας της Κοζάνης, αν ανεβούμε προς βόρεια, βορειοανατολικά, συναντάμε την κωμόπολη Μπάνια, ενώ τρεις λεύγες πιο πάνω τον ποταμό Βρουτό.» (Pouqueville, τόμ. ΙΙΙ, σ.84)
Ο William Martin Leake γεννήθηκε στο Λονδίνο στις 14 Ιανουαρίου 1777 και σταδιοδρόμησε ως αρχαιολόγος, τοπογράφος και στρατιωτικός. Το 1806 τέθηκε επικεφαλής μυστικής αποστολής στην Ελλάδα, στο πλαίσιο της οποίας περιηγήθηκε στα παράλια της Ηπείρου και στη Βόρεια Ελλάδα, ενώ συναντήθηκε και με τον Αλή Πασά των Ιωαννίνων. Την περίοδο από το 1808 μέχρι το 1810 παρέμεινε στα Ιωάννινα του Αλή Πασά, ως διπλωματικός ακόλουθος του Άγγλου προξένου. Μεταξύ άλλων, γράφει για την Κοζάνη:
«Ξεκίνησα το ταξίδι μου για την Κοζάνη με την συνοδεία ενός τατάρου από τη φρουρά του Αλή Πασά, μια φρουρά από έξι Αλβανούς που μου την παρείχε η διοίκηση Μετσόβου και έναν Τάταρο από τη φρουρά του Μουσά Πασά που με συνόδευε από τη Θεσσαλονίκη.» (Leake, τομ.ΙΙΙ, σ. 295)
«Φτάσαμε στο τέλος της πεδιάδας Τζουμά και κινηθήκαμε προς τη δεξιά κατεύθυνση όπου βρίσκονται πολλά μικρά τουρκικά χωριά στους πρόποδες του Γκιοζτεπέ, στρίψαμε αριστερά από τον αρχικό μας δρόμο σε ένα στενό πέρασμα ανάμεσα στην οροσειρά του Γκιοζτεπέ και σε κάποιους άλλους λοφίσκους, οι οποίοι ενώνονται με τα βουνά κοντά στην Κοζάνη. Στην είσοδο αυτού του περάσματος βρίσκεται ένα χάνι και ένα μικρό τουρκικό χωριό με το όνομα Σουλινάρια. Σε απόσταση μισής ώρας από την περιοχή αυτή ξεκινάει η ύπαιθρος, η οποία εκτείνεται στα δεξιά μέχρι την Κοζάνη και τα βουνά πίσω της και προς τα αριστερά ως τη Βιστρίτζα.[σ.σ. ο ποταμός Αλιάκμονας]» (Leake, τομ.ΙΙΙ, σ.298-299)
«Το πρωί στην αγορά συχνάζουν και Τούρκοι και Έλληνες από τις γειτονικές περιοχές. Η Κοζάνη και τα Σέρβια συναποτελούν μια επισκοπή, η οποία τελεί υπό τη δικαιοδοσία του μητροπολίτη Θεσσαλονίκης. Ο Επίσκοπος έχει κατοικία και στις δύο περιοχές, τώρα βρίσκεται στα Σέρβια αλλά συνήθως διαμένει στην Κοζάνη.» (Leake, τομ.ΙΙΙ, σ. 299)
Ο Leake ενδιαφέρεται και στον ιατροφιλόσοφο Γεώργιο Σακελλάριο:
«Το μνημείο βρέθηκε σε ένα από τα χωράφια με καλαμπόκι πάνω από το χωριό, όπου αρκετά μικρά νεκρικά μάρμαρα, με ανάγλυφη διακόσμηση ή άλλα ίχνη της αρχαιότητας ήρθαν επίσης στο φως. Είναι φανερό ότι η Κοζάνη βρίσκεται στη θέση μιας αρχαίας πόλης, μολονότι έψαξα μάταια και για άλλα τεκμήρια σχετικά με αυτό, όπως για παράδειγμα τα τείχη της ή ενδείξεις αρχιτεκτονικού σχεδιασμού. Η Κοζάνη είναι ο τόπος καταγωγής του γιατρού Γιώργου Σακελλάριου, μεταφραστή ενός μέρους του ταξιδιού του Ανάχαρση και άλλων έργων. Τις μεταφράσεις αυτές ανέλαβε προς όφελος των συμπατριωτών του. Η άνετη κατοικία στην οποία εντόπισα την οικογένεια του, αποδεικνύει την θυσία που κάνει, ή καλύτερα αναγκάστηκε να κάνει, διαμένοντας στο Βεράτιο ως γιατρός του Ιμπραήμ Πασά. Ο γαμπρός του, ο παπά Χαρίσιος, ο οποίος τώρα διαμένει στην Κοζάνη, είναι και αυτός συγγραφέας, μάλιστα έχει γράψει ένα Πάνθεον για το ρόλο των σχολείων στην Ελλάδα.» (Leake, τομ.ΙΙΙ, σ. 300-301)
Και αλλού:
«Από την επισήμανση του Πολυβίου πληροφορούμαστε ότι η Κανδαβία οδός διέσχιζε τη χώρα των Εορδαίων, ξεκινώντας από αυτήν των Λυγκιστών έως την Έδεσσα. Συνεπικουρούμενοι από τις ιστορικές πηγές που αναφέρονται, σε αυτό το γεγονός, όπως και ότι από άλλο απόσπασμα του Λατίνου ιστορικού στο οποίο περιγράφει την προέλαση του Περσέα από το Κίτιο στην Κάτω Μακεδονία μέσα από την Εορδαία στην Ελίμεια και στον Αλιακμόνα, μπορούμε να αποκτήσουμε κάποιες γνώσεις για την ακριβή θέση της Εορδαίας, η οποία φαίνεται να εκτεινόταν κατά μήκος της δυτικής πλευράς του όρους Βερμίου, συμπεριλαμβανομένων του Οστρόβου και της Κατράνιτσας στα βόρεια, του Σαριγκιόλ στο κέντρο και στα νότια των πεδιάδων του Τζουμά, Μπουτζά και του Καραγιάννη, καθώς και των κορυφογραμμών κοντά στην Κοζάνη και στην Κλεισούρα της Σιάτιστας, που μοιάζουν να είναι τα φυσικά όρια της περιφέρειας.» (Leake, τομ.ΙΙΙ, σ. 316)
«Φεύγοντας από την Κοζάνη προς τα Σέρβια αφήνουμε πίσω μας το Ακμπουνάρ, το Νίζβορο ή Ίσβορο για τους Έλληνες, κινούμαστε προς τα αριστερά, στην άκρη των αμπελώνων της Κοζάνης και κατεβαίνουμε σε λοφώδεις εκτάσεις με χωράφια σιτηρών διάσπαρτα σε μικρά χωριά. Φτάνουμε στο Χατζιράν το οποίο είναι ένα χωριό όμοιο σε μέγεθος με το Ακμπουνάρ και βρίσκεται σε 1,5 μίλια απόσταση από τους πρόποδες του Γκιόζτεπε. Όλα αυτά τα μέρη είναι τουρκικά. Αργότερα, φτάνουμε στον ποταμό Ιντζέκαρα ή Βιστρίτζα που πλαισιώνεται από απότομους βράχους στην αριστερή όχθη και στην απέναντι πλευρά με χαμηλό έδαφος. (Leake, τομ.ΙΙΙ, σ.329)»
Το επόμενο απόσπασμα είναι γραμμένο από τον Valentine Chirol, ανταποκριτή της εφημερίδος Levant Herald, περίπου το 1880. Ο Chirol κάνει λόγο για ελληνοβλαχική πόλη:
«Η Κοζάνη είναι η τελευταία καθαρά ελληνοβλαχική πόλη στη Μακεδονία. Βορειότερα οι Βλάχοι είναι αναμεμειγμένοι με Αλβανούς, Τούρκους και Βουλγάρους και αποτελούν μειονότητα. Στην Κοζάνη ακόμη ο πληθυσμός δεν έχει αναμειχθεί με άλλες εθνότητες. Στο χώρο που μας υποδέχθηκε ο Επίσκοπος υπάρχει στον τοίχο ένας παλιός χάρτης από τον περασμένο αιώνα όπου η λέξη Κοζάνη σημειώνεται με μεγάλα γράμματα ως μια από τις μεγάλες πόλεις της Ρουμανίας. Ωστόσο, το τοπωνύμιο αυτό δε χρησιμοποιείται για περιοχή της Μολδοβλαχίας αλλά για την περιοχή που βρίσκεται ανάμεσα στη Λάρισσα και τη λίμνη του Οστρόβου, είκοσι χιλιόμετρα νότια του Μοναστηρίου. Αλλά τώρα το όνομα είναι ξεχασμένο και από τα 900 σπίτια της πόλης ίσως μόνο σε είκοσι, η οικογένεια όταν μαζεύεται γύρω από το τζάκι να μιλά άλλη γλώσσα πλην της λατινογενούς βλάχικης γλώσσας ενώ οι κάτοικοι της πόλης πληγώνονται βαθιά αν κάποιος αμφιβάλλει για την ελληνικότητά τους.» (Chirol, σσ. 58-59)
Σύμφωνα με τον ίδιο, τα κρασιά της πόλης εξάγονται στη Γαλλία:
«Η Κοζάνη είναι μια όμορφη μικρή πόλη με 7.000 κατοίκους που είναι γνωστή για τα εξαίρετα κρασιά της. Τα κρασιά της Κοζάνης είναι πιο γνωστά στους Άγγλους αναγνώστες από ότι και οι ίδιοι θα πίστευαν. Η περιοχή είναι από τους πιο μεγάλους αμπελώνες της Μακεδονίας και τα τελευταία χρόνια μεγάλες ποσότητες κρασιού εξάγονται μέσω Θεσσαλονίκης με προορισμό το Μπορντώ της Γαλλίας όπου μετατρέπονται με την απλή διαδικασία της αραίωσης, της εμφιάλωσης και της τοποθέτησης ετικέττας σε «ελαφρύ και υγιεινό» κόκκινο κρασί για τη βρετανική αγορά.» (Chirol, σσ. 56-57)
Περισσότερα για την ιστορία της Κοζάνης μπορείτε να δείτε εδώ: http://eranistis.net/wordpress/tag/%CF%80%CE%B1%CE%BD%CE%B1%CE%B3%CE%B9%CF%8E%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%BB%CE%B9%CE%BF%CF%8D%CF%86%CE%B7%CF%82/
Πηγές και παραπομπές
http://www.sightseers.gr/cms/chores/kozani-2.html
http://levantineheritage.com/newsp2.htm
http://www.thecobbs.com/auction-2013-03-16-lot-105.html
Παναγιώτης Λιούφης, Ιστορία της Κοζάνης, εκδ. 1924, Αθήνα.
*δάσκαλος και ιστορικός. Εργάζεται στη δημόσια πρωτοβάθμια εκπαίδευση.